Page 1
Page 1
I te 6 nō ’atete i te matahiti 1985, i te maha ’ahurura’a o te matahiti i ha’apa’a’inahia ai te tūpita ’ātōmī marite i ni’a i te ’oire nō Hiroshima, ’ua fa’aotihia te parau fa’aau o te tara’ātōmīra’a nō Patifita ’apato’a, Traité de dénucléarisation du Pacifique Sud[1], pi’i-ato’a-hia parau fa’aau nō Rarotonga, traité de Rarotonga e nau mero hō’ē ’ahuru ma toru [2], mero nō te Forum des îles du Pacifique Sud (FIPS) [3]. ’Ua ha’amana-roa-hia i te ’āva’e nō tītema i te matahiti 1986.
Vai matara noa nō te mau fenua mero nō te Forum, ua fa’ananeahia te parau fa’aau e nau arata’ira’a e toru nō te tītau i te mau fenua pūai i te pae o te ātōmī ’ia ’āmui mai, e ta’a’ēra’a pāpū tō te mau fenua piri o te vaefenua (fenua Marite, fenua Farāni ’e te fenua Peretāne) i tō te tahi atu (te fenua Tinitō ’e te fenua Rūtia).
Ha’amauhia i te tau umeumera’a ’e te tau o te tāpapara’a i te mau moiha’a ’ātōmī, ’ua fa’ati’a teie vaefenua i tara’ātōmīhia i te hō’ē vaefenua i te ti’amā i te ha’apāpū i tō rātou ti’ara’a i mua i te ao nei. ’Ua fa’a’ite ato’a rā teie parau fa’aau i te paruparu o te atamanava o te vaefenua moiha’a tama’i ’ātōmī ’ore (ZEAN)
Te parau fa’aau o te tara’ātōmīra’a nō Patifita ’apato’a ’aore ra te mau pēpē o te hu’a ’ātōmī
’Ua hiti mai te mana’o e fa’ahotu i te tahi vaefenua tara’ātōmī i Patifita ’apato’a i roto i te ethos nō ’Ōteānia ’a ha’amata ai te mata’u ’ātōmī i te tupu roa i te ao nei ’aore ra i te tahi noa tuha’a. ’Ua fa’aara te tūpitara’a ’ātōmī nō Hiroshima ’e Nagasaki i te matahiti 1945, te tau o te umeumera’a ’e te tāpapara’a i te mau moiha’a tama’i (’ātōmī ato’a) i fa’ahotuhia e te mau fenua pūai mai te fenua Marite ’e te fenua Rūtia, ’e te pe’ape’a o te mau tūpita a te fenua Cuba i te matahiti 1962, i te ao nei te ’ū’anara’a o te mata’u ’ātōmī.
Fa’aoti-ato’a-hia ’ei “ roto ātōmī”[4] , ’ua riro ’oi’oi te vaefenua Patifita ’apato’a[5] ’ei vaefenua tāmatamatara’a ’ātōmī i roto i te reva[6], tā te mau Marite nā mua, tā te mau Peretāne i muri mai ’e tā te mau Fārāni nō te fa’ahopera’a.
’Ua tupu te mau tāmatamatara’a ’ātōmī Marite[7] i roto i te vaefenua Mitoronētia nō Patifita. Mai te matahiti 1946 ’e tae atu i te matahiti 1962, ’ua ha’apa’a’ina te mau Marite e hitu ’ahuru ma va’u tūpita ( e ono ’ahuru ma ono (66) i te mau fenua Marshall, mai te fenua nō Bikini ’e tae atu i te fenua Eniwetok mai te matahiti 1946 i te matahiti 1958, hō’ē ’ahuru ma piti i ni’a i te motu nō Johnston mai te matahiti 1958 ’e tae atu i te matahiti 1962).
Page 2
I tōna pae, ’ua ha’apa’a’ina te fenua Peretāne hō’ē ’ahuru ma piti (12) tūpita ’ātōmī i ni’a i te fenua ’Auterāria ( i ni’a i te mau motu Monte Bello, ’e i ni’a i te mau fenua mā’ohi o te mau “aborigènes” nō Emu Field ’e nō Maralinga) mai te matahiti 1952 ’e tae atu i te matahiti 1956 hou ’a ha’apa’a’ina atu ai i roto i te mau ta’amotu nō Gilbert ’e Ellis[8] mai te matahiti 1957 ’e tae atu i te matahiti 1958[9]. E tae atu i te matahiti 1962, ’ua fa’aharuru ’āmui te fenua Marite ’e te fenua Peretāne i tā rāua mau tūpita i ni’a i te fenua Christmas, i ni’a i te motu Marite nō Johnston ’e i te fenua Marshall mā.
I tō rātou pae, ’ua fa’ahotu te mau Farāni i te tahi tāpura tāmatamatara’a ’ātōmī i te mau fenua Tuamotu mā i Pōrīnētia Farāni mai te matahiti 1966 ’e tae atu i te matahiti 1996, ’ua ha’apa’a’ina rātou hō’ē hānere e iva ’ahuru ma toru (193) tūpita ’ātōmī (e maha ’ahuru ma hō’ē (41) i roto i te reva mai te matahiti 1966 ’e tae atu i te matahiti 1974).
’Ua fa’aruru te moana Patifita hau i te toru hānere (+300) tāmatamatara’a ’ātōmī [10], i riro mai ai hō’ē o nā vaefenua tāmatamatara’a ’ātōmī faufa’a roa a’e, i muri i te fenua Nevada ’e te fenua Sibérie[11].
’Ei ’ite noa, ’ei ta’ata i ro’ohia i te’ati (rahi ānei, iti ānei), te mau nuna’a nō ’Ōteānia, ’ua fa’aruru vave noa rātou i te mau fifi i muri a’e i te mau tāmatamatara’a ’ātōmī.
I te matahiti 1946, ’ua tarihia te tā’āto’ara’a o te nuna’a nō te fenua Bikini nō te tāmaura’a i te mau tāmatamatara’a ’ātōmī Marite i ni’a i tō rātou motu.
I te matahiti 1954, ’ua tupu te tahi fifi i te tāmatamatara’ahia i ni’a a’e i te motu nō Bikini, ’ua pa’apa’a roa te feiā horopahī o te hō’ē pahī tāvere ’ūpe’a tāpōnē. Te pe’ape’a rahi i tupu i roto i taua mau fenua ra, ’ua tūra’i ’oia i te fa’aterera’a hau fenua nō te fenua ’Auterāria i te ’īriti i te parau fa’ati’ara’a i te fenua Peretāne nō te fa’atupu tāmau i tāna mau tāmatamatara’a ātōmī i ni’a i te fenua ’Auterāria. Nō reira, nu’u atura taua fenua ra i tāna mau tāmatamatara’a ’ātōmī i ni’a i te fenua nō Christmas[12]. Nā te tāmatamatara’a ’ātōmī Marite nō te 9 nō te ’āva’e nō tiurai i te matahiti 1962, i ni’a a’e i te fenua Johnston, tei hi’o-roa-hia mai mai Aotearoa mai[13], i horo’a i te tahi hi’ora’a tei ha’aferuri i te mau nūna’a nō ’Ōteānia i ni’a i te pārurura’a i tō rātou arutaimareva i mua i te nu’ura’a o te mata’u o te paura ’ātōmī ’e te fa’atupura’a i te hō’ē vaefenua tara’ātōmī.
Mai te peu, ’ua tupu te hia’ai e fa’a’ore roa i te mau tāmatamatara’a ’ātōmī Farāni (’ua fa’aea te mau Marite ’e te mau Peretāne i tā rātou i te matahiti 1962), te tahi ā fifi tei tūra’i i te mau fenua nō ’Ōteānia e fa’atupu i taua vaefenua ra, ’oia ho’i te pāto’ira’a i te tarira’a i te mau hā’iri’iri ’ātōmī ’e te mau mātēria rarara’a ireire i roto i te vaefenua ’e te mau fenua mai te fenua Tāpōnē ’e te fenua Marite.
Mai reira, ’ua tāpa’ohia taua hia’ai ra i roto i te tahi arata’ira’a tara’ātōmī tā’āto’a, i ni’a i te rēni ’o nā pū mana’o e piti : te parau fa’aau a Tlatelolco nō te matahiti 1967 ’e te parau fa’aau nō te parare-’ore-ra’a te ’ātōmī (TNP) nō te matahiti 1968.
Page 3
Page 3
Mea nā reira ’o Fītī ’e te fenua Pāpua (PNG), piri ia Aotearoa, i te anira’a’ia tāpa’ohia te ha’amaura’a o te tahi vaefenua tara’ātōmī nō Patifita ’apato’a, i ni’a i te tāpura tumu parau o te toru ’ahurura’a o te rurura’a a te ’āpo’ora’a ’āmui o te ONU. Mai te peu, ’ua tāmata te fenua ’Auterāria i te fa’ahepo ’ia tohutohu tāna mau moiha’a e papa ra i te ZEAN, i te turu ’e te fa’aōra’a o te mau pūai ’ātōmī [14]. ’Ua fa’aru’e ’o Canberra i tōna ti’ara’a ’e ’ua mā’iti nō te fa’aotira’a 3477(XXX) tei ha’amanahia e te hō’ē pae rahi pāpū[15], i te 11 nō tītema nō te matahiti 1975 i te ’āpo’ora’a ’āmui o te ONU.
Noa atu te fa’aotira’a a te ONU, ’ua mau tā’ue noa te nu’ura’a i te hō’ē vaefenua tara’ātōmī nō Patifita ’apato’a, i te ho’ira’a mai te mau pupu poritita ti’ati’ahau i te fa’aterera’a fenua, i ’Auterāria ’e i Aotearoa, tei ’ore i pāto’i i taua vaefenua ra, tei ’ore ato’a rā i turu i te ha’amaura’a o taua vaefenua ra. Te mā’iti-fa’ahou-ra’a-hia te mau pupu « travaillistes » i Aotearoa i te matahiti 1982 ’e i te matahiti 1983 i ’Auterāria, ’ua ha’amata fa’ahou te ’opuara’a i te matahiti 1983, i te fenua iho ’e i te vaefenua nō Patifita. ’Ua tāpae te rurura’a o te mau fa’atere o te Forum nō te mau fenua nō Patifita ’apato’a, i te matahiti 1982, i te hō’ē fa’a’itera’a ’āmui tei fa’aara ē e fa’atura te vaefenua tara’ātōmī i te fanora’a ti’amā i tua ’e te mau fa’aaura’a pāruru e vai ra (’oia ho’i te fa’aaura’a ANZUS[16]
iho ā rā). I te ’āva’e ’atete nō te matahiti 1983, ’ua fa’aara ’o Bill Hayden, te fa’atere hau mātāmua nō ’Auterāria, i te ha’amaura’a o te hō’ē vaefenua tara’ātōmī i Patifita ’apato’a, ’ei fāna’ora’a nō tāna fa’aterera’a fenua i te pae o tāna poritita i te ara. [17].
Hō’ē matahiti i muri mai, ’ua ha’amanahia te mau rēni tumu i fa’auehia e ’Auterāria e te Forum ’e ’ua fa’aotihia te ha’amaura’a o te tahi pupu ’ohipa nō te fa’aineine i te hō’ē parau fa’aau. E pae (5) rurura’a i tupu i Rarotonga nō te ha’amana, i te ono (6) nō ’atete nō te matahiti 1985, i te ha’amaura’a o te vaefenua tara’ātōmī ’o Patifita ’apato’a. (hoho’a fenua)
-
Figure 1
Source : www.ctbto.org
Page 4
Pūai ’e paruparu o te parau fa’aau nō Rarotonga
E parau fa’aau huru ’āpī nō te mau vaefenua tara’ātōmī ’e’ē atu, tei mahemo ’e tē fā mai (mata atu i te Les Zones dénucléarisées ou ZEAN), e tāpa’o ta’a’ē mau, e tū’ati i tāna fā mātāmua roa, tōna ārea ihi anoa fenua ’aore ra te mau hau e ta’uhia atu. Te hō’ē roa ’o rātou, ta’a’ē noa atu i te tahi atu mau ZEAN, ’aita teie e vai i raro a’e i te maru o te mau moiha’a tama’i ’ātōmī (Nuclear weapon-free zone), i raro a’e rā i te maru o te ’ātōmī (South Pacific nuclear-free zone).
Tē fa’a’ite mai ra rā i te mau paruparu e tū’ati i taua mau ta’a’ēra’a ra.
Mai te peu pa’i, ’ua fa’atupu te mana’o ’o nā parau poto e ono e fatu ra i te TNP, i te mana’o rahi o te parau fa’aau nō Rarotonga, nā te parau fa’aau nō Tlatelolco i horo’a i te mau papa ’ohie. Tē rēni nei te ha’amaura’a o teie nei vaefenua tara’ātōmīhia nō Patifita ’apato’a, i te roara’a tā’ōti’ahia, i te tītaura’a i te tahi hia’ai e tuatāpapa i te mau faufa’a poritita ānei, fa’ehau ānei nō te ’ōpani-’eta’eta-ra’a ’eiaha noa te mau moiha’a tama’i ’ātōmī, i te mau fa’anahora’a rau o te tūpita ’ātōmī, ’e tō rātou fa’a’ore-pāpū-roa-ra’a[18]. Tē ha’amau ra i te hia’ai o te mau Hau e au e ’ape ’ia riro te vaefenua ’ei vāhi ’arora’a paha o te mau fenua pūai i te pae o te ’ātōmī. Te tahi ā fā, ’o te pārurura’a i te arutaimareva o te ārea nei ma te pāto’i, mai tei pāpa’ihia i roto i te parau fa’aau nō Tlatelolco, te tūtaura’a i te mau hā’iri’iri rarara’a ireire i roto i te moana. Teie rā, e mea ta’a’ē mau te parau fa’aau nō Rarotonga, inaha, tē ’ōpani ra, ta’a’ē noa atu i te tarira’a i roto i tevaefenua ra, te tarira’a o te mau fa’anahora’a ’ātōmī i roto mau i te mau fenua ’e te mau roto o te mau Hau e au[19]
Page 5
Tā’ati’atihia e nau parau poto hō’ē ’ahuru ma ono ’e e maha parau hau e au i nau Hau hō’ē ’ahuru ma toru, e toru arata’ira’a hau e fāri’i ’ia ’āmui mai i te mau hau pūai ātōmī i ’itehia[20] . Te mea ta’a’ē o te parau fa’aau nō Rarotonga,’o te parau fa’aau ana’e tei fa’ahepo i te ’ōpani-’eta’eta-ra’a o te mau tāmatamatara’a ’ātōmī i roto i te vaefenua ’o Patifita ’apato’a ( mana’o iva (9) o te parau ’ōmuara’a, fa’ahiti-fa’ahou-hia i te ’īrava 6 tei ha’apa’arihia i roto i te fa’anahora’a 3), poro’i māramarama maita’i i te Hau Farāni, Hau i tāmau noa i te mau tāmatamatara’a ’ātōmī i te taime ’a pāpa’ihia ai te parau fa’aau.
E mea ta’a’ē mau ato’a te rahi ’o tōna ihi anoa fenua. Mai te to’o’a o te rā e moti i te ’ōti’a ’o te moana nō ’Auterāria, mai te hitira’a o te rā e moti i te ’ōti’a o te parau fa’aau nō Tlatelolco, mai te ’ōti’a nō ’apato’erau i te Pito-o-Atea[21] e moti i te pae ’apato’a, i te ’ōti’a o te parau fa’aau o te poro to’eto’e ’o ’apato’a. Hono-fenua-hia e te mau parau fa’aau ti’a nō te poro to’eto’e nō ’apato’a ’e te parau fa’aau nō Tlatelolco, ’ua fa’ahope roa te parau fa’aau nō’Ōteānia i te tara’ātōmīra’a (i te paraura’a) o te tuha’a hō’ē i ni’a i te pae nō te paraneta ’e e piti i ni’a i te toru (2/3) o te ’api fenua ’apato’a.
’Ua ha’amau te parau fa’aau nō Rarotonga i te tahi fa’anahora’a nō te hi’opo’ara’a i te fa’aturara’a o te mau fa’ahepora’a o te mau hau ato’a tei papahia i ni’a i te terera’a o te ao ’aore ra o te vaefenua.
Tē fa’aōti’amā nei te mau hau ato’a i tu’urima i te TNP, nō te mā’iti ’e te fa’a’ohipara’a i te mau fa’aaura’a ato’a nō te ha’apāpū e te Piha o te ao nei nō te ito ’ātōmī (AIEA). Tē ha’apāpū nei teie mau fa’aaura’a ē te mau mātēria ’e patura’a ’ātōmī e vai ra i roto i te ārea nō te hō’ē fā hau. E mea ra’atirahia te mau terera’a vaefenua e te hō’ē fa’atere o te Piha turuturu autaea’era’a tapiho’o-tapiha’a-ra’a nō Patifita ’apato’a honohia i te piha pāpa’ira’a parau o te Forum des îles du Pacifique. Tē ’ōpua ra rātou i te mau ’aitauira’a ha’amāramaramara’a, ’e te mau hi’opo’ara’a ta’a’ē ’ia horohia i mua i te ture e te tahi o te mau pae, te mau tuha’a (’aita ā i tupu). E tano ato’a te Tōmite horo’a mana’o ad hoc e fa’atupu i te tahi mau fārereira’a, uiuira’a i te mau pae ’aore ra tuha’a.
Tē vai ato’a ra te tahi mau fa’anahora’a i te pae o tāna hi’opo’ara’a, tōna monora’a ’e te atati’a o te ’āta’ata’a. Tē mito ato’a ra ē e fa’aāteahia te mau ’ōti’a o te ārea i te taime ’a riro mai ai te tahi atu mau fenua ’ei mero nō te Forum ’e ’o tē ’ati i te parau fa’aau (te huru ïa o te mau fenua ’āmui ’o Mitoronētia, te mau fenua Marshall (i te matahiti 1987) ’e tō Palaos (i te matahiti 1995[22]).
Teie rā, tē vai ato’a ra te tahi mau paruparura’a i roto i teie parau fa’aau piri roa i tōna faufa’a ’aore ra i te fa’anahora’a, i te ’ōti’a fenua, ’aore ra i te mau fa’auera’a e arata’i ra i te ZEAN (mata atu i te mau vaefenua tara’ātōmihia ’aore ra ZEAN)
ne;”>Les zones dénucléarisées ou ZEAN).
Page 6
Nā mua roa, e mea iti roa te fāri’ira’a i te parau fa’aau ’aore ra i te mau arata’ira’a. E pae mero hau tā te FIP i tō te matahiti 1985, ’aore ā rā e fa’ati’a i te ha’apāpū i te parau fa’aau nō te mea ’aore rātou i ti’amā[23],. ’Aore i hau atu i te mau fenua pūai ’ātōmī ’ahiri rātou i iō ato’a i roto i te fa’aineinera’a o te parau fa’aau iho, mana’o i pāto’ihia e te mau Hau. Mai ia Vanuatu, aore ra te fenua Pāpua tei ha’apāpū ato’a i tō rātou ti’amāra’a i te pae o te poritita nō te mau fenua ’e’ē iho ā rā. Te tumu ïa i ha’amauhia ai (i muri mai) te mau arata’ira’a i vai matara nō nā fenua pūai ’ātōmī e pae, tei fa’aiti faufa’a ’ore i te tano e ti’a i te fārereihia e te ZEAN, i roto iho ā rā i taua taime umeumera’a i tupu ā i te pae o te moana nō te fenua Taina. Terā ra, te paruparu rahi o te parau fa’aau i te mea ïa ’aore te mau ha’apāpūra’a arata’ira’a e fifi e’ita ato’a e ha’afifi. ’Ua tu’urima te fenua Marite, ’aore rā i ha’apāpū, ’aita ïa e fa’atura ra i te fa’aaura’a a te ONU nō te ZEAN ( ’aita ato’a nō te ture o te moana).
Hau atu, i roto i te hō’ē vaefenua e rara ai hō’ē rahira’a fenua, e mana te parau fa’aau i ni’a i te mau fenua, i roto i te mau moana, i roto i te mau moana roto fenua, e te mau roto o te mau ta’amotu o te mau Hau mero[24]. E ō ato’a mai te mau ārea ato’a o te ZEE ’e te moana tua i roto i te mau ’ōti’a, e mahemo rā i te rarara’a ture o te parau fa’aau.
Nō te fa’ahope, mai te peu tē ha’amana’o mai ra te ’īrava 5-1 o te parau fa’aau nō Rarotonga ē, tē fa’aōti’amā nei te mau Hau tata’itahi i te pāto’ira’a i te mau vaira’a tauiha’a tūpita ’ātōmī i ni’a i tōna iho fenua, tē horo’a ra te ’īrava 2 i te ti’amāra’a i roto i te mau Hau tāta’itahi, nō te fāri’i i te mau pahī ānei, te mau pahī reva ato’a ānei ’ia tāpe’a i ni’a i tō rātou mau uāhu, i ni’a i tō rātou mau tahua taura’a manureva, te fanora’a nā ni’a i tō rātou mau moana piri fenua, tō rātou mau moana piri motu, noa atu, « i roto i te mau firi’a tē ’ore e ō i roto i te mana ha’afifi ’ore”. E ti’a ato’a i te Hau tāta’itahi i te fāri’i i te parau fa’ati’ara’a nō te utara’a, te terera’a, te tāpe’ara’a ’e tae noa atu i te ha’amaura’a i te tahi pū fa’ehau i ni’a i tōna fenua, eiaha rā te tumu ’o taua ha’ana ’ātōmī o te patura’a ’e’ē ’ia ha’afifi. ’Ia tai’ohia taua ’īrava ra, e mea pāpu te perē a te fenua ’Auterāria, tei hina’aro ’ū’ana e pāruru i tōna hoa Marite, tōna mau tere, tōna mau tāpe’ara’a ’e tāna poritita Neither Confirm Nor Deny.
Te fatu mau o te parau fa’aau ’e tōna papa hō’ē roa tei hina’aro e fa’a’ore i te ’ātōmī fa’ehau i roto i te vaefenua teie e fifi nei, e perehī roa nei.
I teie nei, e aha mau na te fa’a’ohipara’a ti’a mau o te parau fa’aau o te tara’ātōmīra’a ’o Patifita ’apato’erau ? E pū’ohu ānei ē e fa’aaura’a ānei i rotopū i te mau mana’o tauiui o te mau Hau nō ’Ōteānia (’aore ra mau fenua pūai nō rāpae) i ni’a i te parau o te fa’a’orera’a i te mata’u ’ātōmī i roto i tō rātou vaefenua ? Ua horo’a te parau fa’aau nō Rarotonga i te rāve’a i te mau nūna’a nō ’Ōteānia nō te tītau i te tahi ’ā’au mehara nō te ao nei. Rahi atu ā i te tahi ’ohipa poritita fa’atorohia i ni’a i te fenua Farāni, e ti’a roa ’ia fa’ahitihia na mai te hō’ē peu ’a’au mehara nō te ao nei nō te vaefenua ’e hō’ē fa’aōti’amāra’a i roto roa i te rēni ’āfaro o te mau fa’auera’a a te TNP.
Page 7
Tō te ZEAN , ’e tō te Patifita ’apato’erau iho ā rā, e au ra e mau moiha’a fifi haere noa nō te mea, e fao i te hina’aro au ’e te tura o te mau fa’aōti’amāra’a o te mau fenua pūai ’ātōmī, te mau rēni te’a nanonano o te mau parau fa’aau tara’ātōmīra’a. Hau atu ā, te mea e fāri’i ra i te mau Hau tāta’itahi i ō i roto i te parau fa’aau nō Rarotonga ’ia fāri’i ti’amā i ni’a i tōna fenua (moana, reva, aru) i te vaira’a o te mau patura’a ’e’ē i ’ī i te mātēria ’aore ra e tari ra i te ’ātōmī mai tē ’ore roa e pāto’ihia, ’o te tumu fifi rahi roa a’e e fa’ahepohia ra i te vaefenua tā’āto’a. Tē tū’ino ra i te faufa’a mau o te parau fa’aau nō Rarotonga ’e te tumu mau o ZEAN. E tupu ato’a te tahi fifi ’āmahamahara’a i te vaefenua ’e i rotopū i te mau Hau i fa’aōti’amā tā’āto’a i te pāto’i i te vaira’a mai te ’ātōmī ’e te tahi atu. Nō reira, ma te tāmau i te pāto’ira’a i te mau moiha’a tama’i ’ātōmī, e iva fenua nō Patifita ’apato’a[25] ’e te fenua Aotearoa tei fāri’i i te parau fa’aau ’ōpani-’eta’eta-ra’a i te mau moiha’a tama’i ’ātōmī a te ONU (UNTNPW), i ha’amanahia i te ’āva’e tenuare nō te matahiti 2021.
E ti’a ānei, i teie nei, e tuatāpapa i te fa’aotira’a a te hō’ē tuha’a o te mau Hau nō ’Ōteānia mai te ha’apa’arira’a o tō rātou tā’amura’a i te tara’ātōmīra’a o tō rātou vaefenua i mua i te tāmaura’a o te fa’aōti’amāra’a te fenua ’Auterāria i pīha’i i tōna mau hoa i roto i te AUKUS[26], moiha’a fa’ehau nō te fa’anahora’a Marite i te mau pae fenua ’Īnītia – Patifita ? Mai tei ’ore ā i ’itea, i hina’aroa ’peu ’ōteānia, ’e nō tōna pāpū’ore tāmau i mua i te ’ātōmī, ua tae ānei i te taime e tuatāpapa fa’ahou ai i te tumu o te mau pirita’ara’a i roto i te fenua ’Auterāria ’e te parau fa’aau nō Rarotonga ?
