Page 1
’Ua fa’atupu te fa’aotira’a a te fa’aterera’a hau i te hō’ē fatira’a i te tau ve’ave’a o te matahiti 2021, nō te fa’a’ore i te mau ha’aputuputura’a parau nō ni’a i te mau tāmatara’a ’ātōmī i Pōrīnetia.
Mā te fa’a’ino-’orera’a i te mau ’ohipa ato’a i ravehia nā mua a’e, ma te ha’avā-’orera’a ato’a i te tau nō amuri a’e, noa atu ’aita e nehenehe ra e ’ite i te mau ha’aputuputura’a o te mau hi’opo’ara’a nō “Sahara”, e hōro’a mai teie huru ravera’a i te māramarama ’āpī i ni’a i te raura’a tuha’a o te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a :
te mā’itira’a i te vāhi, te poritita i te pae o te pārurura’a, te mau fifi o te arutaimāreva ’e te mau fifi i te pae o te ora-maita’ira’a o te mau tāmatara’a, te huru o te hāmanira’a i te mau mauha’a tama’i, te mau hope’a i te fāito tuha’a fenua, vaefenua ’e i rotopū i te mau fenua ra’ituāta’a o te pāura ’ātōmī e toru ’ahuru matahiti i te maoro nā Tuamotu mā…
I teie mahana, ’ua ’īriti-rahihia te mau ’ōpanira’a o tei pāto’i i te mau ha’aputuputura’a a te hau, ’aita e ti’a ’ia pāpa’i i te hō’ē ’ā’amu tā’ātoa o te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a, e tae roa mai i teie mahana, e te Piha nō te Pārurura’a i te Parau, te ECPAD, ’aore rā te fa’atere hau nō te mau fenua ’ē’ē.
Teie rā, tē vai noa ra te mana i te pae o te CEA ’aore rā o te DGA, e tāpe’a ra i te pōnao hou te fa’aotira’a i te tau ve’ave’a o te matahiti 2021 nō te tahi mau tumu parau Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a, i roto iho ā rā i te pae nō te ora-maita’ira’a ’e te arutaimāreva.
Te tau o te ’ā’amu nā roto i te parau : te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a tei ’ite-mātāmuahia e te mau ’itera’a pāpū
’Ua piri roa te ’ā’amu o te mana ’ātōmī a te nu’u i te mau pū e hāmani ra i te mau mauha’a tama’i, ’oia ho’i te CEA o tei ha’amau i terā ’ohipa, e te mau nu’u fa’ehau tei fāna’o i te uta’airi nō te fa’anaho i te hāmanira’a i te mau mauha’a tama’i nā te raura’a vāhi i mā’itihia e te nu’u fa’ehau i te fenua ’Āreteria ’e i muri mai i Pōrīnētia.
’Ua riro teie tau mātāmua nō te pāpa’ira’a ’ā’amu, tei ha’amatahia i 1980 ra, e piti ïa taime fa’anahora’a : te hōro’ara’a i te hō’ē ’ā’amu, tei fa’atumuhia i ni’a i te mau ti’a ha’apa’o ’e tei pāpa’i-’āmuihia e rātou, ma te ’ore ato’a rā e hōro’a i te tahi a’e fa’ati’ara’a ’ia nehenehe e fāna’o i tā rātou iho mau ha’aputuputura’a. ’Ua huna ato’a te tahi mau mero e rave ra i te mau fa’aotira’a i te ’ohipa, nō reira, ’aita ā i ’itehia atura i te vāhi i reira te fa’aotira’a poritita nō ni’a i te mau hu’ahu’a ’ātōmī fa’ehau e tupu ai.
’Aita te huira’atira ’aivāna’a i ’ite noa a’e i te Tōmite nō te mau mauha’a ’ātōmī, tei ha’amauhia nā roto i te hō’ē fa’auera’a i te 26 nō ’Ātopa 1954 [1], e i muri iho i te tōmite nō te mau vāhi ātea, tē ’ōpua ra i te fa’anahora’a pupuhira’a. E parau mau ato’a te reira nō te tuha’a fenua nō te mau tā’aira’a a te mau nūna’a ato’a a te CEA ’aore rā nō te hi’opo’ara’a rahi a te DAM, nō te vai-’orera’a i te mau ha’aputuputura’a a te feiā tuatāpapa i te parau ’ātōmī.
Nō reira, ’ua pāpa’ihia te ’ā’amu poritita o te pāura nā roto i te fa’ata’ara’a i te tahi atu mau fāito fa’aotira’a, ma te ’ore e ha’apa’o i te mau puna (te mau tāu’aparaura’a a te ’āpo’ora’a, te mau ha’aputuputura’a a te mau pū, tei fa’a’ohipa-’oi’oihia e Yannick Pincé tāne [2]), e te ha’apao-’orera’a i te fāito faufa’a roa a’e o te Pāpa’ira’a parau rahi nō te pārurura’a ’e nō te Pārurura’a o te Fenua, o tei ha’amata i te mātara hou te mau ha’apurorora’a i te matahiti 2021[3].
Page 2
’Ua fa’atupu te mau ’ohipa tā te feiā ha’api’i i ti’a ’ia fa’atupu i roto i teie huru tupura’a i te tahi pāto’ira’a : te tahi puta pāto’i e tāmata ra i te pāpa’i i te mau parau māmū
’e nō te fa’ata’a i te mau parau tumu nō ni’a i te ora-maita’i-ra’a o te mau hi’opo’ara’a ’ātōmī i ravehia i ’Āreteria ’e i muri iho i Pōrīnetia Farāni. ’Ua fa’aitoito ’oia i te mau ’ite ’ia pāpa’i i te hō’ē ’ā’amu nō ni’a i te mau peu mātauhia o te hāmanira’a i te mau pāura i te mau vāhi tāmatara’a.
Nō reira, ’ua ha’apa’ohia te ’ā’amu mātāmua nō ni’a i te mana ’ātōmī a te nu’u i Farāni e e piti pū o tei fa’a’ohipa i te ’ā’amu i te pae o te parau, terā rā, ’ua tāu’a-’ore rāua te tahi i te tahi nō te ’erera’a i te mau tāu’aparaura’a i roto i te mau vāhi mātauhia (te mau putuputura’a, te mau ve’a) o te mau ha’a’atira’a ’āmui o te ha’apurorora’a:
- te feiā tuatāpapa ’ā’amu, o tei ti’a ’ia fārerei i te mau ta’ata fa’ata’i ’upa’upa ’e tō rātou mau ’itera’a pāpū i roto i te tahi taiete a te mau nūna’a ato’a e te fa’aaura’a : te ’āma’a Farāni nō te fa’anahora’a nō te ’ā’amu o te mau mauha’a ’ātōmī, o tei hōro’a i te ’ohipa nō te ’ohi’ohi i te mau parau pāpa’i ’e i te mau parau, nō te fa’aitoito ’e nō te ’aufau i te ’ohipa nō te pāturu i tā rātou nene’ira’a [1]. ’Ua arata’ihia te GREFHAN (te tahi pū ha’api’iira’a Farāni nō ni’a i te ’ā’amu o te mau mauha’a ’ātōmī) e te ta’ata pāpa’i ’ā’amu nō te mau tā’aira’a a te mau nūna’a ato’a o Jean-Baptiste a Duroselle ra, te tahi o tāna mau pīahi, ’o Maurice a Vaïsse, ma te amo i te ti’ara’a nō te fa’atere[2]. ’Ua tupu teie hāmanira’a i te matahiti 1987 ra, e ha’apāpūra’a ïa i te parau o te tū’atira’a e :
- te Pu nō te mau pāpa’ira’a ’e te mau mā’imira’a nō ni’a i te hau ’e te fifi huru rau (CDRPC), te hō’ē pū ’aravihi e ’ere i te ha’api’ira’a, ha’amauhia i “Lyon” i te matahiti 1984 e te feiā pāto’i i te nu’u. ’Ua pi’ihia o Bruno a Barrillot (1940–2017) nō te rave i te hō’ē ti’ara’a faufa’a roa nō te orara’a nō Pōrīnētia ’ei ta’ata pāpa’i ve’a nō ni’a i te mau hope’ara’a o te ora-maita’i-ra’a o te mau hi’opo’ara’a e ’o Patrice Bouveret, ’ia au noa atu i te huru o te fifi o te mau “Euromissile”. Te ’ōpuara’a, o te fa’a’itera’a ïa i te mau ha’amāu’ara’a o te āraira’a nā roto i te ’ite o tā te tuha’a ha’api’ira’a i hōro’a mai ma te ti’a-’ore. I roto i teie huru tupura’a e ’ere te ’ite i anihia i te ta’ata fa’aoti, o te ta’ata rā i ro’ohia i te mau hi’opo’ara’a, te ta’ata fa’atere, ’aore rā te ta’ata e noho ra i ni’a i te mau fenua, e ti’a ’ia rātou e fa’ati’a i te hō’ē ’ā’amu nō ni’a i te fa’a’inora’a i te hāmanira’a i te mau mauha’a ’ātōmī Farāni [3].
’Ua riro te ’ā’amu o te mau tāmatara’a ’ātōmī ’ei tuha’a nō te ’ā’amu poritita, te ’ā’amu ato’a rā o te ihi e te mau rāve’a ’aravihi ’āpī , te arutaimāreva, te mau ohipa tei tupu i ni’a i te fenua, e te hau ’ēmēpera. ’Ua pāto’i-rahihia te feiā ’imi i roto i teie mau tuha’a, ’ia rave i te ’ohipa nā roto i te mau puta mana, nō roto mai i te mau Ha’apu’era’a parau a te Hau, ’aore rā nō roto mai i te mau fa’aterera’a, e ’ore e tu’u ra i tā rātou mau ha’aputuputura’a i reira ’e e fāna’o ra i tā rātou iho mau pū : te Piha nō te Pārurura’a i te ’Ā’amu i tōna raura’a vāhi (“Vincennes” , “Brest” nō te nu’u moana, “Châtellerault” nō te hāmanira’a i te mauha’a tama’i, “Pau” nō te rave ’ohipa), e tae noa atu i te CEA-DAM, teie fa’anahora’a tei ’ore i ha’apa’o i tāna ti’ara’a nō te hōro’a i te huira’atira i te hō’ē piha nō te mau ha’aputuputura’a parau e te mau rāve’a ha’apararera’a parau.
Page 3
I te matahiti 1998, ’ua hōro’a te pāpa’i ve’a ra ’o Vincent a Jauvert i te mau heheura’a i roto i te ve’a “Nouvel Observateur” nō ni’a i te hina’aro rahi o te hope’a i roto i te ’ohipa mātāmua a te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa [4] apato’a nā roto i te mātarara’a o te mau ha’aputuputura’a parau nō Vincennes i raro a’e i te fa’aterera’a a Jospin tāne. Tē hi’opo’a nei te CDRPC i te hina’aro rahi o te mau ha’aputuputura’a a te hau nō te pāpa’i i te mau poritita pārurura’a e te mau fifi i te pae nō te ora-maita’ira’a. ’Ua ’āpī ti ’o Barrillot ’e ’o Bouveret i te raura’a fa’anahora’a nō te ani i te mau pū fa’ehau, ’aita rā rāua i tāu’a i te tahi atu moni, tei riro i muri i te mea nava’i : te SGDSN, tei ti’aturi ia Matignon ; te mau ha’aputura’a hau ; te mau Ha’apu’era’a parau a te Hau. I te matahiti 1999, ’ua ha’amana’o te CDRPC, te ’Ētārētia ’Evaneria nō Pōrīnētia Farāni ’e te ’Āpo’ora’a nō te mau ’Ētārētia nō te Ao nei (Fenua Herevetia) i te pi’ira’a’ ’ia ’īriti i te mau ha’apu’era’a parau, e horo’a nei i te tā’airaa i rotopū i te feiā pāto’i i te mana ’ātōmī nō Pōrīnētia ’e nō ’Europa. E rata faufa’a ’ore noa ā terā[5].
I muri a’e i te parau fa’a’ite a Barrillot i nene’ihia i te matahiti e 2005 ra, “Te mau Mā’ohi e te mau tāmatara’a ’ātōmī. Ti’amāra’a fāito fenua ’e vaefenua I te matahiti 2006, ’ua pahonō mai te Fare tōro’a nō te Pārurura’a i te parau nō te ti’amāra’a o te fenua ’e te ti’aturira’a i te fenua Pōrīnētia, e ha’apāpū ra i te parau huna e te mau ta’a’ēra’a o te mau ha’amāramaramara’a i nene’ihia e te feiā mana nō ni’a i te mau topara’a. Pāruruhia i mua i te mau ’ohipa”, e ’ōpani ra te reira i te uira’a nō ni’a i te mau putuputu nō ni’a i te mau topara’a hihi. I te taime o tōna terera’a i Tahiti i te matahiti e 2008 ra, ’ua parau o Marcel Jurien de la Gravière, te ti’a nō te pārurura’a i te mau mauha’a ’ātōmī ’e i mua i te mau hihi nō te mau ’ohipa ’e te mau rāve’a ’aravihi nō te pārurura’a (DSND): “Te ha’amana’o nei au ia ’outou ’e ’ua ha’apāpūhia ē, ’aita e fa’a’itera’a parau huna nō teie mau putuputura’a’.
’Ua tāpe’ahia te hō’ē ’ā’amu: te mau ha’amāu’araa nō te ture nō 2008 ra ’e te ’ē’a e tāpae atu ai i te ha’avāra’a
I te tau o te tauira’a o te Ture Faufa’a ’Āi’a nō 2008, ’ua tāpa’ohia teie ’ōpanira’a o te mau putuputura’a parau i ni’a i te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a e te ture. Noa atu tōna ti’amāra’a i te pae o te faufa’a, e mea vī ’oia i teie nei, te tahi huru ta’a’ē nō roto i te ’ā’amu Farāni : te mana’o nō te tae-’orera’a i te tahi noa a’e mahana i te reira fāito.
Tē pāto’i tāmau nei te parau L213-2 i te fa’a’itera’a i te hō’ē a’e huru ” pararera’a “, tei fa’ata’ahia mai ” e nehenehe terā ’ohipa e arata’i i te ha’apararera’a i te mau ha’amāramaramara’a e fa’ati’a ra i te ’ōpuara’a, i te hāmanira’a, i te fa’a’ohipara’a, ’aore rā i te tu’ura’a i te mau mauha’a ’ātōmī, te mau mauha’a ihiora, ’e te mau mauha’a ’ātōmī huru rau […]” [6].
’Ua fa’a’itehia te fa’a’ohipara’a fa’arahi o te ture, i roto i te ’ohipa fa’atere nō te fa’a’ite i te mau ha’aputuputura’a parau, nō te mau ve’a mai te ’ōpuara’a nō te fa’arahi i te taura’a manureva nō Pape’ete (te anira’a i te Piha nō te Pārurura’a i te Parau (SHD), tei pāto’ihia e te pāpa’i puta i 2008 ra), e ’aore rā, te fa’anava’ira’a faufa’a o te mau hope’a o te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a (’ua pāto’ihia te anira’a i te matahiti e 2019).
Page 4
Nō reira, ’ua ha’afifi te ture i te mau mā’imira’a nō ni’a i te mau tāmatara’a ’ātōmī ’ahuru ma piti matahiti te maoro. E mea rahi te taime tō te pāpa’i ’ā’amu ’o Jean-Marc Regnault, nene’ira’a i te mau ve’a nō ni’a i te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a, ’ia au i te hō’ē ve’a “Piha nō te Pārurura’a i te Parau (SHD)” nō roto mai i te “GR R” (te mau ha’aputuputura’a parau a te Piha tōro’a o te fa’atere hau), o tei ’ore i ’itehia mai te matahiti e 2008 mai ā.
Terā rā, ’ua vai noa tāna mau parau e nehenehe te tahi atu mau ta’ata mā’imi e fāri’i i te hō’ē mana’o ti’a nō ni’a i te puta ’e e fa’aau i terā ’ohipa nō te fa’aau i tā rātou hi’opo’ara’a i tāna iho. Noa atu te mau fa’ata’ara’a i fa’aotihia i 2021 ra, ’aita te parau L213-2 o te ture nō 2008 ra i fa’a’orehia ’e tē vai noa ra ā terā ’ei fifi nō te feiā tuatāpapa i te ’ā’amu ’ātōmī, i rāpae i te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a ana’e, e fa’a’ite ra e, tē ha’apapū nei te feiā mā’imi i te tāmau-noara’a i te rave i te mau ’ōpuara’a huna nō te mau hi’opo’ara’a ’ātōmī [7].
’Ua fa’a’ite mai te mau ’ohipa ’e ’ua riro te parau nō ni’a i te ’orera’a e parare ’ei hunara’a nō te ārai i te mau tuha’a ha’amā o te hāmanira’a i te pāura, te mau tā’aira’a ānei e te mau tuha’a fenua nā te ara e te mau fenua tahito ’aore rā te mau fifi i te pae nō te ora-maita’ira’a ’e te arutaimāreva. I te ’ōmuara’a o te matahiti 2011, ’ua fa’ahiti o Maurice Vaïsse i teie mana’o hepohepo: “Mai te mea e, ’aita tātou e ha’apa’o maita’i, e nehenehe teie hi’opo’ara’a i te pae nō te ’ā’amu e riro mai te hō’ē fa’aarara’a nō te pohera a.” [8] Nō reira, ’ua ha’amata te hō’ē tau o’e nō te pāpa’ira’a i te ’ā’amu, terā rā, ’ua ti’a i te roara’a e 50 matahiti ’ia fāri’i i te mau ha’aputuputura’a o te mau hi’opo’ara’a mātāmua i ravehia i ’Āreteria. Nō ni’a i te ’ā’amu o te ora-maita’ira’a, tē ha’apāpū ra te hō’ē fa’auera’a i ravehia i te matahiti hō’ē ā e te ture nō te matahiti 2008 (1 nō ’ēperēra) ’e o te mau “fa’anahora’a mā’imira’a nō ni’a i te ora-maita’ira’a ’e/’aore rā te mau ma’i pe’e” ana’e te nehenehe e tomo i roto i te “Tāpura o te feiā ohipa nō te ora-maita’ira’a” i ha’amauhia e Pātitifa. I te matahiti 2009, ’ua hōro’a te mau nu’u fa’ehau i te hō’ē pū ta’a’ē, o Sepia Santé, i te hō’ē tuha’a o teie moni nō te hō’ē mā’imira’a i te pae nō te ma’i.
I tō te ture Morin ha’amaura’a i te hō’ē tōmite nō te ta’ata i ro’ohia i te mau tāmatara’a ’ātōmī (CIVEN) i te matahiti 2010, e nehenehe ai te mau mero e rite i te mau puta ha’aputuputura’a, ’ua riro mai teie mau ’ōpanira’a huru rau ’ei mea fifi roa atu ā ’ia fa’atere. ’Ua tūrai te ’ino’ino i tupu mai nā roto i te fa’a’ohipara’a i teie ture, e te hina’aro ’ia fa’ati’a i tō rātou ti’a-noara’a i ni’a i te mau vāhi vi’ivi’i nō te feiā ’ohipa tahito, i te mau tā’atira’a a te feiā tahito ’ia mā’iti i te hō’ē ha’avāra’a nō te fāri’i i te mau puna e fa’ati’a ra ia rātou ’ia pāpa’i i tā rātou iho ’ā’amu, mai te mau fifi i te pae nō te ora-maita’ira’a o tā rātou i fa’aruru. ’Ua riro te ravera’a a te ture, tei niuhia i ni’a i te ture o te 10 nō Tiurai 1978 nō ni’a i te ti’amāra’a ’ia fāri’i i te mau parau fa’atere, ’ei mea roa ’e te fifi. I te 10 nō ’Ātopa 2010, ’ua hōro’a te Tiripuna Fa’atere nō Paris (TA) i te hō’ē fa’aotira’a maita’i i ni’a i te feiā pātoi (AVEN e Moruroa e tātou), tā te ’Āpo’ora’a a te Hau i fāri’i i te 20 nō fepuare 2012 [9], ma te tūra’i i te fa’atere hau nō te pārurura’a ’ia fārii e, te hina’aro ’ia fa’a’ite i te TA i te mana’o o te tōmite fa’atere[10] nā roto i te tōmite nō te Pārurura’a i te fenua (CSDN). I te pae hope’a, e 245 parau pāpa’i tei fa’a’orehia ’e tei tae mai i te feiā ’imi mai te mea e, ’ua fa’aro’o rātou i te parau nō te huru ravera’a nā roto i tō rātou pirira’a i te hō’ē ’aore ra i te tahi atu mau tā’atira’a a te feiā tahito.
Page 5
’Ua fa’aoti te fa’aterera’a hau i te fa’a’ore (tiurai 2021), e fa’ati’a ia tātou ’ia fa’a’āpī i te uira’a nō ni’a i te ’ā’amu
I te pae hopea, ’ua ’ōpanihia te hō’ē tuha’a o te mau ha’aputura’a o te mau mauha’a ’ātōmī a te nu’u nō te ’orera’a e nehenehe e pāpa’i i te hō’ē ’ā’amu pāpa’ihia o te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a nō te ha’amana’o ’aore rā nō te ha’afifihia.
’Ua riro te tāmatara’a nō te fa’a’ore i teie ’ohipa i ma’iri ’ei tauira’a i te pae fa’anava’ira’a faufa’a : e ” fa’aaura’a i te nu’uraa i mua ” tei fa’ata’ahia i te matahiti 1993, nō te feruri i ni’a i te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a, i muri a’e i te fa’aotira’a a F. Mitterrand. I te taime a tere ai o François Hollande i Pape’ete i te matahiti 2016, ’ua ha’amata o François Hollande i te fa’aruru i te mau hope’a o te mau tāmatara’a : ’ua pāhono tāna fa’ati’ara’a parau i te hina’aro i fa’ahitihia i roto i te parau fa’ata’a a te tōmite uiuira’a a te ’Āpo’oraa nō Pōrīnetia i te matahiti 2005 nā roto i te fa’a’ohipara’a i te mana’o e te hō’ē Fare Ha’api’ira’a ’e te hō’ē pi’ira’a ha’amana’ora’a ” ’ia ’ore te feiā ’āpī mā’ohi ’ia ha’amo’e i teie tau o tō tatou ’Ā’amu “, ma te hina’aro, i roto i te hō’ē rāve’a tāta’itahi, ” ’ia huti i te ’āpī nō ni’a i te mana ’ātōmī” [11]. Hō’ē matahiti i muri mai, i te 17 nō māti 2017, ’ua ha’apāpū te tāpa’ora’a i te mau fa’aaura’a a te fare Élysée nō ni’a i te fāri’ira’a i te ’ohipa ’ātōmī[12] roto i tāna tumu parau 1.1.2 i te ha’amaura’a o te hō’ē ” Pū nō te mau ha’aputuputura’a, te mau ha’amāramaramara’a ’e te mau pāpa’ira’a nō te fa’a’ite i te ’ā’amu o te mau tāmatara’a ’ātōmī i Pōrīnetia Farāni. Tē fa’ati’a ra te Hau e te Fenua ’ia rave ’āmui i te hō’ē fare (Hōtērā de la Marine) e te hō’ē pupu ta’ata ’aravihi nō te feruri i te mau mea e vai ra i roto. I te ’āva’e ’ātete 2024, ’ua fa’a’itehia mai teie pupu nō te feruri i nia i te pū nō te ha’amana’ora’a i raro a’e i te arata’ira’a a te Tino nō te hi’opo’a i te mau hope’a o te mau tāmatara’a ’ātōmī (DSCEN), te fa’aterera’a hau, e te hō’ē ’Āpo’ora’a nō te ihi i te ’āva’e ’ātete 2024[13].
E mea fifi roa teie ’ohipa nō te mau hape o te ’ā’amu i fa’ahitihia i ni’a. Ma te pāpū maita’i, ’ua pāpa’i o Bernard Dumortier i te hō’ē hi’opo’ara’a faufa’a mātāmua nō ni’a i te ’ā’amu o te mau vāhi nō Pōrīnetia , i muri a’e i te hō’ē rāve’a ’aravihi, ’oia ho’i, ’ua fa’aineinehia te ta’ata pāpa’i puta i roto i te mau ’ite nō ni’a i te nātura. Teie rā, ’aita e vaiiho ra i te vāhi nō te ti’amāra’a o te mau mā’ohi e te ha’apa’o ’ore ra i te tumu parau nō ni’a i te mau hope’a i ni’a i te tuha’a fenua i rāpae i te mau vāhi pupuhira’a, i nia i te arutaimāreva ’aore rā i ni’a i te tōtaiete [14].
Page 6
I roto i taua ārea taime, i raro a’e i te mau fa’auera’a a François Hollande ’e i muri iho a Emmanuel Macron, ’ua fa’aitoito te raura’a fa’anahora’a poritita i te ’ite nō ni’a i te mau tumu parau ta’a’ē nō ni’a i te tau o te fenua, te ’ohipa ānei nō Audin, te tōmite nō Rwanda, ’aore rā te parau fa’ata’a Stora, ’e ’ua nehenehe te huru nō te ’īritira’a i te mau moni ha’aputura’a parau o tei ’ore i ’itehia nā mua [15]. I roto i teie mana’o, ua turu ’o Pōrīnetia (DSCEN, tāvinira’a arata’ihia e Yolande Vernaudon) i te fa’anahora’a mā’imiraa ” ’Ā’amu e te mau ha’amana’ora’a o te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a ” nō te ha’amaita’i i te ’ite nō ni’a i te ’ā’amu o te mau hi’opo’ara’a. Nā teie fa’anahora’a i arata’ihia e te MSH nō Pātitifa i fa’atupu i te hō’ē ’ohipa ’āpī nō te uiuira’a i te mau ta’ata pa’ari ’e te nūna’a mā’ohi, i te pae rahi a’e. Teie rā, ’ua tāpa’o-ato’ahia te fa’a’orera’a i te mau ha’apu’era’a parau. Te na ’ō ra te parau 3 o te fa’aaura’a i rotopū i te tuha’a fenua e te MSHP i ha’amanahia i te hopea o te matahiti 2018 e : “nō te fa’ati’a i te feiā mā’imi i teie ’ōpuara’a , ’ua fafau te fenua Pōrīnetia Farāni i te rave i te mau ta’ahira’a ato’a e tītauhia nō te ’īriti i te mau ha’aputura’a parau ’āpī ’e nō te fārii i te reira te ’ite-maita’ira’a o te reira. ’Ua ’ite teie mau fa’anahora’a poritita i tō rātou ’aravihi i muri a’e i te matarara’a mai ’o “Toxique”, te hō’ē ’ohipa e te hō’ē hoho’a nō te topara’a e tō rātou mau hope’a o tei pāto’i i te mau parau pāpū ’ore a te mau nu’u e te CEA[16]. ’Ua fa’atupu te mau rāvea ha’apurorora’a (te fa’ahiti-fa’ahoura’a i te mau fa’aotira’a a te mau ve’a Farāni ’e ’Europa) i te fa’atupu fa’ahou i te ’aimārōra’a nō ni’a i te mau fifi i te pae nō te ora-maita’ira’a o te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a ’e ’ua tūra’i i te CEA ’ia pahono nā roto i te hō’ē puta e tāpe’a ra i tōna mau ti’ara’a nō ni’a i te topara’a[17].
I te ’āva’e tiurai 2021, ’ua riro te pāhonoraa a te Hau i te mau parira’a nō ni’a i te mau hunara’a i ni’a i te fāito ’e te mau hope’a o te topara’a ’ei ’āpo’ora’a teitei roa a’e, o tei fa’ati’a i te mau fifi o te ora-maita’ira’a e te moni o te mau mauha’a ’ātōmī ato’a. I ni’a i te mau ha’aputuputura’a parau, tē vai ra te ’āpo’ora’a i ni’a i te hō’ē fa’aotira’a tei ravehia hou te terera’a a te peretiteni Marcon i Pōrīnetia : te hō’ē ’ohipa nō te fa’a’orera’a i te mau parau i ravehia i roto i te hō’ē tōmite. ’Ua ’ōpua te fa’aterera’a hau e tāpe’a i te mau mero o teie tōmite nō te fa’ata’a i te mau ha’aputura’a Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a i te mau mero ’aravihi o te mau pu hāmanira’a (CEA e te mau nuu). ’Ua ha’apāpū-’oi’oihia te rata a te faatere hau mātāmua i te peretiteni Édouard Fritch nā roto i te mau ’āparaura’a oraora i ni’a i te ’aira’a mā’a, ’ua ti’a ’ia faaō atu i te mau ti’a nō Pōrīnetia ’eiaha noa te mau ’ohipa hāmani hoho’a:
Page 7
Te fa’atere hau mātāmua
nō te Rēpūpirita Farāni
Pari, i te 07 nō tiurai 2021
Peretitenira’a
nō Pōrīnetia Farāni
tei tāpae i te :
8 nō tiurai 2021
E te peretiteni,
’Ia au i tā ’outou anira’a, ’ua fa’aoti te peretiteni o te Rēpūpirita i te fa’anaho i te tahi ’āpo’ora’a teitei nō te fa’atītī’aifaro i te fifi o te mau tāmatara’a ’ātōmī i Pōrīnetia Farāni e tō ratou mau hope’a, e 25 matahiti i muri a’e i te pāura hope’a. ’Ua ineine maita’i te mau pū ’ohipa o tā ’outou i ha’amau i teie ’āpo’ora’a.
’Ua riro terā ’ei ’ohipa nō te taui pāpū i te ’ite nō ni’a i teie tumu parau ta’a’ē ’e nō te fa’a’āpī i te ’āparaura’a i rotopū i te Hau ’e te fa’aterera’a hau nō Pōrīnetia , ’e nā roto i te reira, e tō tātou huira’atira.
’Ua ani au i te fa’atere hau nō te auhō’ēra’a ’e te ea, te fa’atere hau nō te mau fenua ’ē’ē, ’e te fa’atere hau nō te mau nu’u fa’ehau ’ia fa’aineine ’e ’ia fa’atere i te mau ’āna’ira’a o teie ’āpo’ora’a ta’a’ē, i roto i tō rātou iho tuha’a fenua. ’Ua ti’aturi ato’a vau e, e fa’a’ite mai te mau ta’ata ’aravihi teitei o te mau fa’anahora’a ’aravihi (CEA, CIVEN, INSERM, IRSN, INCA, e te tahi atu mau ’ohipa) i te huru o te ’ite ’āpī nō ni’a i te fāitora’a i te mau hope’a o te mau mauha’a ’ātōmī e te mau hope’a i ni’a i te ora-maita’ira’a o te ta’ata ’e te arutaimāreva.
’Ua fa’aarahia vau nō ni’a i te ’ohipa i te mau mahana ato’a, ’e ’ua hina’aro vau e fa’a’ite atu ia ’outou i te mau fa’aotiraa o tā’u e rave nō ni’a i te ’ohipa a te Fa’aterera’a Hau i te mau ’āva’e i mua nei.
Nā mua roa, tē ha’amana’o nei au i te huru ta’a’ē o teie putuputura’a, e mea ’āpī roa te rāve’a ’e te rahi o te mau tauira’a. ’Ua fa’a’ite terā ’ohipa i te hō’ē hina’aro mātauhia ’ia ’imi i te mau rāve’a ’āpī nō te ha’amau i te mau niu ’āpī nō tā tātou tāu’aparaura’a nō ni’a i teie tumu parau ta’a’ē, o tā’u e mana’o nei ’e ’aita te Hau i fa’a’ite maita’i mai e tae roa mai i teie nei.
’Ua riro mai te hina’aro pāpū ’ia ha’amaitai ’e ’ia ha’apa’ari i te ha’api’ira’a nō ni’a i teie tumu parau i roto i te mau ’āva’e ’e te mau matahiti i mua nei nō te pāto’i i te tahi mau mana’o ’aore rā mana’o ’aita tō rātou e niu i te pae ’ite ’aivāna’a ’e e ha’afifi ra i te mau tāu’aparaura’a i mua i te huira’atira, e tia ’ia ravehia teie ’ohipa ’āpitihia e tō ’outou fa’aterera’a hau e te mau mā’ohi ato’a. I roto i teie tuha’a, ’ua ineine te mau fa’anahonahora’a i reira nō te pāhono i te mau anira’a ato’a ’ia haere mai i ni’a i te tahua nō te fārerei i te mau mā’ohi nō te fa’a’ite ia rātou i tā rātou ’ohipa.
’Ua horo’a ato’a vau i te mau fa’auera’a e tītauhia ’ia ti’a te mau rāve’a ’ōhie, tei fāri’ihia i roto i tā ’outou ’ohipa e te fa’anahora’a nō te tau amuri a’e, e fa’a’ohipa-’oi’oihia ’e te pāpū i roto i te mau hepetoma i mua nei.
Edouard FRITCH tāne
Te peretiteni nō te fa’aterera’a hau nō Pōrīnetia Farāni
Te mata’eina’a nō Broche, i te purōmu nō Dumont d’Urville
’āfata rata 2551
98713
Pōrīnetia Farāni
Nō ni’a i te uira’a mātāmua nō ni’a i te ’īritira’a i te mau ha’aputura’a parau. Mai tā outou i ’ite, e ti’a ’ia pāruru-maita’ihia te mau ha’aputura’a parau nō ni’a i te mau puta ’ātōmī nō tō rātou huru ta’a’ē. E ti’ara’a ture ato’a tō Farāni nō te ’ōpani i te ha’apararera’a i te mau ha’amāramaramara’a e parauhia ra e te ha’apararera’a, noa atu e, nā roto noa i te ha’apa’o-’orera’a. O te tāu’aparaura’a te mana’o tumu, ma te fa’aru’e i te mau ta’a’ēra’a i hōro’ahia e te ture. Nō reira, mai teie taime, e rave tātou i te mau rāve’a nō te hōro’a i teie parau tumu i te tā’āto’ara’a. E fa’arahi-roahia te ’ohipa nō ni’a i te hoho’a fenua ’e te fa’anahora’a i te mau ha’aputura’a parau, o tei ha’amata a’e na, nō te fa’anaho i te hōro’ara’a i teie mau puta ato’a ma te ’aravihi roa a’e. Tē fa’a’ite ra te reira i te tahi ’ohipa rahi ’e te mau rāve’a ’āpī .
E tūtavahia te ha’apāpūra’a ’e e fa’ai’te-’oi’oihia te mau moni ’āpī i te feiā mā’imi ’e i te huira’atira. E hi’opo’a te hō’ē tōmite i raro a’e i te mana o te fa’atere hau nō te mau nu’u fa’ehau i te nu’ura’a o tāna ohipa. I roto i te tuha’a purera’a, ’ua anihia ’outou ’ia ’āmui atu i roto i tā rātou mā’itira’a, ’e ’ia au i tā ’outou anira’a, ’ia mā’iti i te hō’ē pāpa’i ve’a nō Pōrīnetia nō teie ’ōpuara’a e tauturu ra i te hi’opo’a i te nu’ura’a o tāna ’ohipa.
I te pae hope’a, i roto i teie tuha’a mātāmua nō ni’a i te ’ā’amu ’e te ha’amana’ora’a, tē hina’aro nei au e ha’apāpū fa’ahou i te turu ’e te vai-maita’ira’a o te Hau nō te ha’amaura’a i te Pū Ha’amana’ora’a, o tei fa’ahitihia i roto i te ’ohipa.
Te piti o te uiraa faufa’a, nō ni’a ïa i te mau hope’a o te mau tāmatara’a ’ātōmī i ni’a i te ea, o tei ’ore e nehenehe e pāto’i. E mea faufa’a roa ’ia hi’opo’a hōhonu a’e i te uira’a nō ni’a i te tā’aira’a i rotopū i te mau fāito iti o te fāfāra’a i te vi’ivi’i ’ātōmī ’e te māriri ’ai ta’ata o te “thyroid” ïa. I te hō’ē ā taime, tē mana’ohia ra e, e fa’arahihia ’e e fa’ahōhonuhia te ha’api’ira’a i pi’ihia Sepia, ’ia hi’opo’ahia e te feiā ’ohipa ato’a i ni’a i te tahua Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a. I roto i te ’ohipa a te mau nūna’a ato’a, i te UNSCEAR iho ā rā e nehenehe te tāpura o te mau ma’i tei pi’ihia te fāfāra’a i te vi’ivi’i ’ātōmī e tauihia.
Nā roto i te ta’irurura’a nō ni’a i te ea, ’ua riro te pāturura’a i hōro’ahia nō te ti’ara’a o tō ’outou puta māriri ’ai ta’ata ’e te fa’ahotura’a i te mā’imira’a i ni’a i te māriri ’ai ta’ata nā roto i te pāturura’a a te taata e te mau rāve’a, e te mau rāve’a ha’apurorora’a, ’ei rāvea nō te ha’apāpū i te fafaura’a a te Fa’aterera’a Hau i te mau ti’a mana nō Pōrīnetia nō te turu i te hi’opo’ara’a ’e te utuutu-maita’ira’a a’e i te feiā ma’i.
Mai tā te peretiteni o te Rēpūpirita Farāni e ha’amana’o ra, e mea ’ōhie roa ’e e mea māramarama roa te parau tumu nō ni’a i te mau fa’aho’ira’a nō te feia i ro’ohia i te mau tāmatara’a ’ātōmī, ’e e ti’a ’ia fa’a’ohipahia : ’ua horo’a te Hau i te hō’ē ti’ara’a ’ia ’aufau i te mau fa’aho’ira’a nō te feiā i ro’ohia i te mau tāmatara’a ’ātōmī. E ti’ara’a nāna ’ia vaiiho i te mau ta’ata ato’a o te mana’o ra e, ’ua ro’ohia rātou i te ’ati ’ia hāpono i te hō’ē puta i te CIVEN. E fāito pāpū teie nō te parau ti’a. Teie rā, ’ua tāpa’ohia e noa atu te mau ha’amaita’ira’a i ravehia i ni’a i te tauira’a o te ture Morin i te matahiti 2018 ra, e nehenehe te fa’aohipara’a i te fa’anahora’a e vai noa ā ’ei mea fifi, nō te feiā ātea iho ā rā. Nō te fa’a’āfaro i teie huru tupura’a, ’ua ravehia te fa’aotira’a ’ia ha’amau i te hō’ē pū ta’ata e ’aravihi tō rātou i te pae rapa’aura’a ’e te fa’aterera’a, o tā ratou ti’ara’a o te haere ïa i ni’a i te tahua nō te fa’a’ite ia rātou i tā rātou mau ti’ara’a, i pīha’i iho i te mau mā’ohi. Tauturu ia rātou ’ia hi’opo’a i tō rātou huru orara’a ’e ’ia ha’aputuputu i tā rātou puta. ’Ua ani au , ’ia ti’a teie pū e rave i tāna ’ohipa, i rotopū iho ā rā i te feiā tāviri i te mau ti’ara’a, e aha te mea e tītauhia ’ia ravehia nā roto i te ture ’ia fa’aroahia te taime hope’a nō te hāponora’a i te mau hoho’a i te CIVEN e toru matahiti (e tae roa atu i te hope’a o te matahiti 2024).
E tītau teie mau fa’anahora’a ’āpī i te tahi atu tūtavara’a i te pae moni a te CIVEN nō te fa’ati’a iāna ’ia fāri’i i te tahi mara’ara’a o tāna ’ohipa : e hōro’ahia te mau rāve’a e tītauhia nōna.
’Ua ’ite ato’a vau i te ti’aturira’a pūai ’e e ’aufau iho te Hau i te mau ha’amāu’ara’a i ravehia e tā ’outou fa’anahora’a nō te Pārurura’a i te mau ta’ata ma’i tei ro’ohia i te mau hi’opo’ara’a a te CIVEN. E au ra, e mea tano teie anira’a. ’Oia mau, e mea mātauhia ’ia ’aufau i te mau ha’amāu’ara’a a te huiraatira i pīhai iho i te fa’anahora’a o te mau fa’aho’ira’a moni.
Page 8
Rata a te fa’atere hau mātāmua ra o Jean Castex i te peretiteni ra ’o Edouard Fritch i te 7 nō tiurai 2021, nō te ha’apāpū i te fafaura’a ’ia ’īriti i te mau ha’aputura’a Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a i ravehia i rotopū i te ’āpo’ora’a i te 1 ’e i te 2 nō tiurai 2021.
Tē fa’aite nei te tahua ha’aputu faufa’a nō te ha’amana’ora’a i te ta’ata i te matarara’a o te mau ha’a- putura’a parau o te rahira’a e pae pū : te mau Ha’aputura’a parau a te Hau, te Piha nō te Pārurura’a i te Parau (SHD), te ECPAD, te DAM ’e te DGA nō te Tuha’a nō te hi’opo’ara’a i te mau pū hi’opoara’a ’ātōmī [18]. E tae roa mai i teie mahana, ’aita te mau fa’aterera’a e fa’a’ohipa ra i te huru nō te fa’a’orera’a i te parau : ma te ha’apa’o maitaira’a a te Piha nō te Pārurura’a i te Parau (SHD) ’e a Courneuve (MAEE), e ’aore rā, te ECPAD, te ha’apa’o maita’ira’a i te DGA e tāna Piha nō te hi’opo’ara’a i te mau mauha’a ’ātōmī, e te fa’ahapara’a a te CEA- DAM, e fa’aru’e ra i tāna mau ti’ara’a. ’Ua fa’atupu te ha’amaura’a o te hō’ē tōmite uiuira’a a te ’āpo’ora’a nō ni’a i te mau hope’a o te mau tāmatara’a ’ātōmī i te tau māhanahana o te matahiti e 2024, tei arata’ihia e Didier Le Gac, e tāna pāpa’i parau ra o Mereana Reid Arbelot, ’īriti ture mā’ohi, i te hō’ē tauira’a ’āpī e tae roa atu i te taime a ha’amouhia ai te ’Āpo’ora’a a te Hau i te 9 nō Tiunu e 2024. I te ’āva’e ’ātopa i te matahiti 2024 (mahana pāpa’ira’a o teie fa’aarara’a), ’ua tu’u fa’ahou te tōmite i ni’a i te tāpura ’ohipa a te ’āpo’ora’a ’āpī .
Nō ni’a i te tahi hi’ora’a mai te ’ā’amu ra te huru, e mea ’oi’oi roa ’ia ha’avā i te mau hope’a o te mau fa’ata’ara’a i fa’aotihia i te matahiti e 2021. E mea ti’a teie mau fa’ata’araa, e tae noa atu i te mau ha’aputuputura’a fenua (SPAA), ’ia fa’a’āpī i te mau uira’a nō ni’a i te ’ā’amu o te mau hi’opo’ara’a, i roto i te hō’ē tā’aira’a e te mau tupura’a faufa’a a’e o te ’ā’amu. ’Ia au i te ’ā’amu o te huru ’e te mau ’aimārōra’a a te ihi nō ni’a i te ora-maita’ira’a, e fa’ahitihia te uira’a nō ni’a i te tāne ’e te vahine, mai te huru o te orara’a e fātata ra iāna. E tītau terā ’ohipa i te ha’aputuputura’a i te feiā tuatāpapa i te ’ā’amu nō ni’a i te ea, i te fa’anava’ira’a faufa’a, i te tōtaiete, ’e te tahi atu raura’a ’ohipa (te fenua, te mau ta’ata, te ihi tōtaiete) nō te feruri i ni’a i te tā’āto’ara’a o te ’ā’amu o te Pū Tāmatara’a nō Pātitifa apato’a, e ’ore e hope nā roto i te fa’a’orera’a e te hau.
