Page 1
I te 28 nō te ’āva’e nō ’atōpa, ’ua tāpae mai ’o Nukuhau, pahī tere piri fenua, e toru ’ahuru mētera (30)i te roa, i te uāhu nō Rikitea, i muri a’e i te hō’ē hepetoma fanora’a mai Hao mai. Hō’ē hānere hō’ē ’ahuru ma va’u (118) mētera tuea hu’a ’iri’iri ho’ohia e te ’oire nō te tātā’ira’a i te purūmu tē tīa’i ra ’ia hurihia i ni’a i te fenua. Nō te fenua Rikitea, e mea fāna’o i te pae faufa’a. ’Aita ho’i tā te fenua e mātini fa’ahu’ahu’a ’ōfa’i, nā te reira e fa’ahepo i te tarira’a mai i te mau tauiha’a patura’a mai te fenua Tahiti mai. I ni’a rā i te uāhu, tē ti’a noa ra te mau turu itoito nō te pāto’ira’a i taua ’aitauira’a ra. Nō te mea, tē vai noa ra te ’ā’ai ’o Hao i ni’a i taua mau hu’a ’iri’iri ra. Noa atu pa’i ’aita e rarara’a ireire i ni’a i taua mau hu’a ’iri’iri ra, e mea ’ōpanihia taua mau hu’a ’iri’iri ra, nō tōna ti’ara’a i rōpū maita’i i te motu i roto i te fa’anahora’a fa’ehau-tapiha’ara’a, papa muri o te mau tāmatamatara’a ’ātōmī. ’Aita te mau ’iri’iri i rara-ireire-hia,te mea pāpū, e mea ātōmī rā.
Te oira’a tūrorirori o te mau maita’i ātōmī
’Ua ha’apūhia te mau mā’imira’a ihi orara’a ta’ata ’e totaiete e te feiā rohi e’ere nā te hau mai te feiā ate haunō te tapiha’ara’a ’ātōmī mai te ’ōmuara’a o te mau matahiti 1970 i te fenua Farāni mai te fenua Marite ’apato’a. Te fā mātāmua roa , te papa ho’i, ’o te ha’amāramaramara’a i te nu’ura’a o te pāto’ira’a ’ātōmī. ’Oi’oi roa te mau uiuira’a i ni’a i te piri-pae-’ore-ra’a ’e te fa’atao’ara’a i te mau mā’imira’a, tē arata’i roa i te mau rohira’a e pe’e i te mau ihi tūrorirori e ’ū’ana ra i roto i te ihi orara’a ta’ata. I rōpū o taua hi’ora’a ’āpī, ’oi’oi noa te hō’ē ’aivana’a-’o Gabrielle Hecht vahine- ’e te hō’ē atamanava – te ’ātōmīra’a – i te pūra’a, tei riro roa ’ei moiha’a ’āhuira’a i te mau maita’i ātōmī.
E ’aivāna’a ’o Gabrielle Hecht Vahine, piri i te mau arata’ira’a a te mau Marite, varavara rā i Europa : Parau tū’ite i te pae o te ihitumu i Massachussets institute of Technology, e huri ’oia i te pae o te tua’ā’ai ’e te ihi tōtaiete, e na atu ’oia i tāna mau ’imira’a taote i te matahiti 1992 i te fāito poritita o te mau mā’itira’a ihi anoha’a i te ha’amata-ra’a-hia te tāpura ’ātōmī tīvira Farāni. ’Ia au te ’ohipara’a a te Hau Farāni, e huti roa ’o Gabrielle Hecht vahine i tāna ’ohipa i te fenua ’Afirīta ’e tāna tapiha’ara’a ’uraniūmu, ma te tītau i roto i te fa’ahotura’a ta’a’ē o te mau mā’imira’a, i te tau i muri a’e i te ’aihu’arā’aura’a, ’e te mau mā’imira’a ravehia e te mau vahine. ’Ua tupu taua mau mā’imira’a ra i te fenua Gabon ’e i te fenua Madagascar tei fa’aauhia i te herura’a ’uraniūmu i ravehia e te fenua Farāni. I muri a’e i te mau rurura’a rau i tupu i te mau fare ha’api’ira’a tuatoru nō Stanford, nō Michigan, nō Amsterdam ’e nō Québec, e matara mai te tahi parau poto i te matahiti 2002, « Rupture-talk in the Age: Conjugating Colonial Power in Africa », nene’ihia i roto I te ve’a Social Studies of Science, ei reira ’oia e fa’ahiti mātāmua roa ai i te ta’o ra « ’ātōmīra’a »
-
Figure 1
Iconographie nucléarité
Page 2
Te ’ātōmīra’a ’ei fāito nīno’ara’a i te ao
E atamanava te ’ātōmīra’a, ’oia ho’i, e fāito vaimana’o tē tauturu i te mau ’aivāna’a i te pānahora’a, fāitora’a, i te mau ti’ara’a ’ia ’ā’apo i te mau rave’a e patu ra ia rātou. Te aura’a, te ’ātōmīra’a, e ta’o teie e fa’a’ite ra i te tumu o te tahi tao’a ānei, te tahi vāhi ānei, te tahi mātēria ānei ’aore ra te tahi ’ohipa, e mea ha’afaufa’ahia , e te tahi feiā rohi mai te tahi tuha’a o te ao o te ’ātōmī ’e, ’ore rā e ō fa’ahou i roto i tei fa’aauhia. ’Ia au te vaipāpūra’a, te fa’a’ātōmīra’a, ’o te fa’ahepora’ahia mai te tahi rahira’a fa’aturera’a, tōtiare ’e ipuata ānei ’aore ra i mua i te ture ’e te ha’avī, i te fāito ta’a’ē, ’e’ē i tei arata’i i te ao o te fa’aau. ’Ua pa’o te mau ’ohipa ’ātōmī i te tītiro o te ta’a’ēra’a, te fa’ahuru’ēhia, ’e te fa’atupura’a mai terā iho ā.
Te pūai o taua atamanava ra, ’o te fa’atumura’a i te tahi ta’a’ēra’a i roto pū i te « rarara’a ireire » ’e te « ’ātōmī ». I roto i tāna mau mā’imira’a, tē fa’a’ite nei ’o Gabrielle Hecht vahine e piti ravera’a fātata, te herura’a ’uraniūmu a te mau nuna’a hu’arā’au, tē fa’aruru i te mau fifi o te ta’ero rarara’a ireire tei fāna’o i te mau pārurura’a ea ta’a’ē nō te mau pū herura’a Farāni ’o te fenua Gabon ’e tō te fenua Madagascar. Mai te peu nō te pupu mātamua, ’ua ’itehia te ’ohipa a te feiā heru ’ei ’ātōmī, ’ua fāna’o ïa i te mau tauiha’a e au ’e tae noa atu i te mau pārurura’a tano i mua i te mau rārā, i te fenua Madagascar, ’aita ïa te herura’a ’uraniūmu i taui roa atu i te tahi atu herura’a. ’Aore roa ïa te “rarara’a ireire” ’e te ”’ātōmī” e tū’ati ra. Nō te mana’o mātāmua, e peu ihi tumu tē nīno’a ra te ohara’a o te tahi mau hu’ahu’a ’ātōmī aurau nō te fa’ahuru’ē mā tō huru mau nō te fa’aiho fa’ahou mai i te tahi mau hu’ahu’a ’ātōmī mā te ha’apuroro i te mau rarara’a. Nō te piti o yte mana’o, e peu tōtiare, tē ’ore roa e ti’a ’ia fāito, ’ia nūmera. Te aura’a ra, e ti’a roa i te hō’ē mātēria rarara’a ireire ’ore i te riro mai ’ei mātēria ’ātōmī. Te huru ïa o te mau hu’a ’iri’iri nō Hao i ho’ohia atu i tō Rikitea. Noa atu ’aore e rarara’a ireire, e vai noa taua mau mātēria ra mai te mau mātēria ’ātōmī i te hi’ora’a a te feiā turu itoito ’e tei tihotihohia mai te reira. Nō terā tātuha’ara’a ’aore roa te mau hu’a ’iri’iri i tāmāhia, inaha ’aore roa te mau hu’a ’iri’iri e fa’a’ohipahia e te ’oire.
E tano, mā te ha’apoto noa, e vāhi i te ’ātōmīra’a, e piti tuha’a : te ’ātōmīra’a i te pae o te Hau ’e te ’ātōmīra’a i te pae tōtiare. Nō te mana’o mātāmua, tē fa’ahorora’a te mana’o i te ’itera’a i te pae o te hau ’e te ture o te ’ātōmīra’a o te hō’ē vāhi, hō’ē ha’ara’a, hō’ē mātēria, e te hō’ē ti’a tē tau i te hō’ē mana ta’a’ē ’e tē ha’apāpū i tōna fa’atupu-roa-ra’a. Te piti o te mana’o, nō te tahi rāvera’a ta’a’ē o te vāhi, te hō’ē ’ohipa ’aore ra te hō’ē mātēria a te tahi feiā rohi o tē fa’atupu ’ē atu i te ’ohipa ’ia au i te huru o te ’ātōmī i ’itehia. Nō reira, e māiha mai iho ā te ’ātōmīra’a mai roto mai i te ravera’a. E riro mai te tahi tao’a ’ei tao’a ’ātōmī nō te mea tē fa’arirohia ra ’e tē ravehia ra mai te reira mā te nā ni’a iho noa. I te hope’ara’a, ’ia ’ore roa te ’ātōmīra’a ’ia hi’ohia mai te tahi fāito rua tuha’a, mai te hō’ē rā nu’ura’a. E mea pāpū maita’i, e mea marū a’e te ’ātōmīra’a tōtiare ’o Hao i tō morurua.
E terera’a tuha’aha’a tō te ’ātōmīra’a, tē māiha mai mai roto i te umeumera’a i rotopū i te feiā rohi.
Tē vai ra i te papa o te ’ātōmīra’a, te mea e pi’ihia ra e Gabrielle Hecht vahine «te ta’a’ē-mau-ra’a o te ’ātōmī‘’. Mai te peu e ti’a ’ia tuatāpapa-ta’a’ē-hia te mau ’ohipa ’ātōmī, e tāpa’o ïa “e mea ta’a’ē tumu mau iho ā i te tahi atu rahura’a a te ta’ata”. Tei ni’a iho ā ïa teie hi’ora’a i te mau mātēria mau. Nā mua roa, te ito i tu’uhia e te fa’a’ohipara’a o te rarara’a ireire a te mau fa’ehau, ’aore ra a te mau tīvira, e ‘ere roa atu hō’ē ā huru e te mau ihi anoha’a i mahemo na. I muri mai, mai tei pāpa’ihia e Michel a Serre tāne, te hō’ē ta’ata ’imi parau ti’a ’e te pa’ari, e “tao’a-ao” mau te ’ātōmī, i te fāito tau ’e vāhi tei tuea i tō
Page 3
te paraneta. ’Oia ato’a te purutoniūmu 239 e vai ra i roto i te mau tutae pere i fa’atupuhia e te mau tāmatamatara’a ’e ’o tei mau roa i roto i te hohonura’a o te papa o Moruroa, e piti ’ahuru ma maha tauatini matahiti (24000) “’āfa ora” (te māorora’a e au ’ia mo’e hu’ahu’a roa te ’āfara’a o te mau hu’a purutoniūmu) tōna. Teie rā, te huru ta’a’ēra’a ’ātōmī, e fa’anahora’a tōtiare ato’a. E ora ’oia i te ha’amanamanara’ahia te moiha’a tama’i ’ātōmī ’ei fa’ata’a’ēra’a i te mau nūna’a. E fa’aorahia taua mana’o ra e te mau turu itoito e ’āua ra ma te parau nihinihi i te ’ātōmī mai te ha’amata’ura’a hō’ē roa e vai ra i ni’a i te ta’ata. Tē rahi noa atu ra i te rahira’a faufa’a moni e teitei noa ra e fāna’ohia e te mau ’aivāna’a ’e ’ī’ite e rohi ra i ni’a i te ’ātōmī ’eiaha rā i ni’a i te fa’aaura’a. E nō te fa’ahopera’a, e rahi noa atu ā te maita’i, i te mau mahana ato’a, nā roto ānei i te ta’ere o te nūna’a, nā roto ānei i te mau pāpa’a, nā roto ānei i te mau hoho’a tāviri, nā roto ānei i te mau ha’uti natirara, te mau ’ā’amu pāpa’i-hoho’a-hia tei riro nō te rahira’a o tātou ’ei hono i te ao o te ’ātōmī , ’ei reira te hu’a ’ātōmī e vai noa ai ’ei pū tumu tāu’aparaura’a ’e te fa’ahiahia.
Te ’ātōmīra’a, ’ei fāito, e ’ore e ’āoioi ’ore i roto i te tau ’e te aeha’i. Hō’ē mea i ha’afaufa’ahia ’ei ātōmī i te hō’ē vāhi ’e i te hō’ē taime, ma te fa’atura i te ture ’e te tōtiare, e ’ore roa e ha’afaufa’ahia i te tahi atu vāhi. E fa’atupu teie ’ōpūatara’a i te ferurira’a i te huru o te ’ātōmīra’a, tei ravehia ’eiaha mai te hō’ē huru vai tāmau, mai te hō’ē rā tupura’a ’āoioi. E tauiui ’ia au i te mau tuha’aha’ara’a i te pae o te tua’ā’ai ’e i te pae o te ihi anoa fenua. E maha (4) ’ao tē fā mai i te pū i roto i te fa’atupura’a i te ’ātōmīra’a.
’A tahi roa, e mea nīno’a te ’ātōmīra’a. Nā te mau fa’aaura’a, te mau umeumera’a, i rotopū i te feiā rohi e ’imi ra i te ’ātōmīra’a, ’aore ra ’aita, te tahi mea e fa’atupu. Te huru te tupura’a o te ’ātōmīra’a, tei te huru o te mau faufa’a ’e te mau tārena fa’ata’ahia a te feiā rohi, tei te huru ato’a rā o te umeuemera’a e vai ra i rotopū ia ratou. Nō te fa’atupu i te ’ātōmīra’a, e ti’a roa ’ia mū te mau ravera’a ’e te mau ’ōrerora’a i ni’a i te tumu parau o te ’ātōmī ’e ’ia ’ū’ana atu ā te mau ōrero e pāto’i ra. I taua taime ato’a ra, ha’amau i te ’ātōmīra’a o te hō’ē mea, e fa’aineine ïa i te mau ’ōrerora’a, tē fa’aho’i mai te mau fa’aaura’a, e ore ho’i te tahi e mau mai te peu ’aita te tahi atu. E pa’epa’e i teie mau fa’ati’ara’a i ni’a i te fa’atupura’a, te ha’apurorora’a i te mau pārurura’a arutaimareva, tē, ’ia au i te mau ihi rau, ha’apāpū ’e tē fa’arahi atu ā i te ’ōti’a e vai i rotopū i nā ao e piti nei nō te fa’ati’a i te fa’ata’a’ēra’a.
’A piti, e tupura’a te ’ātōmīra’a. E ’itehia ’oia i roto i te mau ravera’a tāmahana tē ha’apūai roa atu ’e nā ni’a iho noa i te parau, ’e e ha’amau roa atu ai. Nō reira, te mau pāto’ira’a i tupu nō te mau hu’a ’iri’iri nō Hao i Rikitea, tē fa’aho’i ra i roto i tōna ’ātōmīra’a. Te mau parau poto i ha’apurorohia tē pīna’ina’i, tei tavevo ’e tei ha’aparare i taua hoho’a ra.
’A toru, e mea rau ’e te rahi te ’ātōmīra’a. Tei te huru o te mau rāve’a e ravehia e te feiā rohi i te pae ta’a’ē o te tau ’e o te vāhi. Nō te fa’ahopera’a, feruri i te tupura’a o te ’ātōmīra’a, e uiui ia te mana’o i ni’a i te itoito ’e te ’ātoroira’i o te feiā rohi o te fenua, ’oia ho’i, tō rātou rohira’a maoti te mana ha’avī. ’Oia ho’i, ’ua ’āno’i noa te mau mā’imira’a o te ’ātōmīra’a ’e te terā e hā’ati ra i te ’aihu’arā’au ’ātōmī tei ha’afaufa’a i te mau arata’ira’a ’ātōmī mai te tahi fa’ata’ara’a i ravehia e te feiā rohi nō te ha’apāpū i tō rātou teitei ’tō rātou mana ato’a. Teia rā, e ’ore roa te ’ātōmīra’a e ti’a ’ia māramaramahia mai te tahi tupura’a fa’ahepohia e tō ni’a. E mea fa’atupu-ato’a-hia ’oia e te tahi rahira’a feiā rohi nō te fenua nei tei ’ana’anatae ’ia au i tā rātou tārena fa’ata’ahia.
Fa’a’ohipa i te atamanava o te ’ātōmī nō te tuatāpapa i te mau arata’ira’a, e tītau ïa i te fa’ata’a’ēra’a i te vai-mātēria-ra’a o te mau mea ’e te huru ravera’a tōtiare ’e fa’atupura’a. Te ’ātōmīra’a o te hō’ē vāhi, hō’ē ’ohipa, hō’ē taiha’a, e’ere ’oia i te mea ’ohie i te fa’atanora’a i tōna huru rarara’a ireire. E fa’atupu te ta’a’ēra’a i te uira’a hōhonu o te tara’ātōmīra’a. Mai te peu, ’ua ’itehia i te tātara i te tahi ārea ’ātōmī, mai te peu tē mauhia ra te mau anoha’a o te tātā’ira’a i te arutaimareva ’e mai te peu tē vai ra te fa’anahora’a mana nō te fa’a’ore i te tahi mea ’ātōmī ’e te huri atu i roto i te mana fa’aau, e mea ’ohie ïa ’ia hi’ohia atui te tātarara’a i tōna ’ātōmīra’a.
