Page 1
« Ta’a’ē noa atu te mau mātēria pu’epiri (pinex) māmā, te tahi atu mau mātēria […] nō rāpae (‘āuri, tīmā, punu ‘ōtu’etu’e, rā’au) mea moni roa ïa nō te teiaha o te moni utara’a ‘e te tute fa’aōra’a mai i te fenua. Mai te matahiti 1962 e tae i te matahiti 1970, ‘ua mara’a roa te moni ho’o i ni’a i te fāito 40% ‘e ‘ua mara’a ato’a ïa te moni o te patura’a. Te mātēria tumu, te ota fenua, e fa’a’ohipa-rahi-hia ïa nō te tāpunu, te ‘āmara (te rauoro ‘e te nī’au ha’unehia) ‘aore ïa te mau patu (te ‘ofe ha’arairai ‘e rara’ahia). Noa atu te nehenehe, tē iti noa ra tei fa’a’ohipahia nei nō te varavara ‘e te moni rahi. Nō te mea, e’ere i te mea pa’ari, e tītauhia e taui pinepine ia rātou (hō’ē paha taime i te mau pae matahiti). Mea fa’a’ohipa rahi a’e tō Europa mā i te reira huru mātēria […] » [1].
« ‘Ua riro tō mātou fare mā’ohi i te popa’ā ‘aore ïa te rātere. […] Pinepine e fa’aro’ohia i te rātio : « terā, te fare mā’ohi mau ïa, tei hāmanihia i teie mahana e te punu, te tīmā », te mea tā ‘outou e ‘ite noa nei, e’ere roa atu i te mea mā’ohi. E aha ïa te aura’a ? Tē fa’arirohia ra te fare o te popa’ā ‘ei fare mā’ohi. » [2]
Page 2
I roto i teie nau fa’ahitira’a to’opiti o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī nō teie tau (1975 ‘e 1985), e hiti mai te mana’o o te hō’ē ha’ape’ara’a : i te hō’ē pae, e riro te nohora’a tumu ‘ei hia’ai rahi nō tō ‘Europa mā ‘e e riro te reira ‘ei fāito tumu tītauhia, ‘ei monora’a i te huru patura’a o te tau ‘aihu’arā’au [3], nō te mau patura’a rātere, tā’amu-ti’a-hia i te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī ; ‘aore ïa nō te mau patura’a noho’oire, ‘ia au i te tahi mana’o ha’amēharara’a, fa’aihora’a ‘aore ïa fa’atumu-‘ū’ana-ra’a. I te tahi pae, e ‘ore ‘oi’oi teie nohora’a tumu nō te tahi atu pae o te tōtaiete nō te hia’ai rahi o te feiā ri’iri’i i te fare tīmā ‘e nō te hi’ara’a o te fa’anahora’a o te va’a mata’eina’a (fa’anahora’a nō te tā’āto’a ‘e nō te tau ‘āmui), nōna e patuhia ai ‘e hau atu, nōna e ‘atu’atu-pinepine-hia ai te mau « fare nī’au », tei pi’i-ato’a-hia vetahi taime « fare mā’ohi ».
E aura’a ‘ia fa’a’ohipahia te mau parau « fare nī’au » ‘aore « fare mā’ohi ». Te parau mātāmua, e fa’a’itera’a ïa i te aura’a o te tāpa’o ‘e te i’oa o te hō’ē o te mau mātēria fa’a’ohipahia (te nī’au ha’unehia) ; te piti o te parau, e fa’aiho-fa’ahou-ra’a ïa i te hīro’a tumu ‘ōmuahia mai e Henri Hiro mai te mau matahiti 1970, nā roto i te fa’a’ohipara’a i te i’oa nūna’a ‘ei fa’aaura’a i te iho mau ‘e te tā’amura’a e vai nei i rotopū i te hō’ē nūna’a, hō’ē hīro’a tumu ‘e te nohora’a ha’afaufa’ahia [4]. I ‘ō nei e fārereihia ai te parau nō te fa’atupura’a maoti te mātēria, parau e fa’ata’a’ē nei i te mau ta’ata mā’imi ihi ta’ata tei ‘ana’anatae ato’a i te tītorotoro i ni’a i te nohora’a[5].
‘Oia, pinepine i te fa’atū’atihia te ‘ōmuara’a o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī i te tahi tauira’a rahi ‘e ‘oi’oi, terā iho ā rā tei tupu i te pae o te nohora’a i Pōrīnetia farāni [6], te tauiha’a patura’a e ravehia. Nō reira, i te taime ‘a feruri ai nāfea e fa’a’ohipa i te moni ‘āva’e ‘aufauhia mai e te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī, e hiti noa mai te parau o te ho’ora’a i te tauiha’a patura’a ‘āpī, ‘ia au i te hānerera’a o te mau tāu’ara’a parau fa’atere-ri’i-hia e te ta’ata ui i te mau rave ‘ohipa tahito[7] o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī ‘e tō rātou ‘utuāfare mai te ‘āva’e nō novema 2023 e tae i te ‘āva’e nō mē 2024 i Tahiti, Nuku Hiva, Hao ‘e Ra’iātea. Te fā o teie nei parau fa’a’ite, ‘ia hiti terā mana’o ē, ‘ua riro te ‘ōmuara’a o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī ‘ei heitupura’a tei fa’a’ōhie i te nu’ura’a o te tōtaiete; ‘e ‘ia ha’apāpū-maita’i-hia ē, maoti te tītorotorora’a i ni’a i te huru orara’a ‘e nohora’a o te mau rave ‘ohipa mā’ohi tahito o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī, maoti teie fa’anahora’a tapiha’ara’a-fa’ehau, noa atu e’ere te tumu o taua mau tauiuira’a ‘itehia (tuha’a 1 : ‘aita re’a mātēria), i ‘ōhie ai tō rātou patura’a i te fare tīmā (tuha’a 2).
Te fare tīmā, e hia’ai terā hou ‘a tae mai ai te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī
-
Figure 1
Hōho’a 1. SHD, MV AL4 43, Puta hōho’a « Tahiti Duquesne, 1889-1890 »
Page 3
E fa’ahiti te mau parau fare nī’au ‘aore ïa fare mā’ohi i te patura’a huru rau (‘ei hi’ora’a, mau fare pou ‘aore ïa ‘aita) tei mana’ohia e mea rairai nō te mau tauiha’a e fa’a’ohipahira : ‘ofe nō te patu, fara ‘aore ïa nī’au ha’unehia nō te tāpo’i (hōho’a 1). Teie rā, te fa’aōra’a ‘aore ïa te fa’a’ohipara’a i te mau tauiha’a tei fa’arirohia e mea « pa’ari », « nō te tau nei » ‘aore ïa « e’ere i te mea tumu », e mea nā mua a’e i te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī : e riro ïa i te ha’amāramarama fa’ahou atu ā, ma te ‘ore e pāto’i i te reira, i terā mana’o ē, e tupu te tauira’a rahi i te mau matahiti 1960.
Hou te ha’amaura’ahia te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī, hau atu i te ‘ōfa’i, nō vetahi mau patu, e rave-ato’a-hia te tahi atu mau mātēria pa’ari ‘e e’ere noa nā te papa’ā. Nā’ō ‘o Claude Robineau i te fa’ata’ara’a i te nohora’a o te mau ta’ata tahiti nā rātou te mau fa’a’apu i Mo’orea i te mau matahiti 1910 : « tei hau [o te mau mā’a a te ta’ata tahiti hāponohia nā rāpae], e fa’ati’a mātāmua ïa i te mau ‘utuāfare fa’a’apu tei fāna’o i te tauiha’a maita’i a’e i te rahira’a o te ta’ata o te fenua ‘e e ‘ite-roa-hia te reira i te hurufenua : te fare hau i te maita’i, fa’ateiteihia, patuhia e te rā’au nana’ohia, ‘e tōna pa’i’umara’a tāpe’ara’a tāpiti ‘e tōna taupe’e [sic.] – fare « hu’arā’au », mai terā o te mau ‘aifenua o te tenetere XIX ‘e te fare tupuna – e fa’a’itera’a pāpū te reira, nā roto i te fa’aaura’a i te mau fare tumu o te mau tupuna o te mau ari’i maro’ura tei hi’a i teie mahana, i te hina’aro o te feiā tae ‘āpī mai i te fa’aō ia rātou iho i te va’a mata’eina’a tā rātou i mā’iti ‘e i reira rātou i te fa’atumura’a [8]».
Mai te mau matahiti 1850, te tahi tuha’a o te mau fare rahi « ‘āpī » nō Pape’ete ‘ua patuhia ïa e te mau pirīti hāmanihia i Fare Ute [9], te rā’au[10] ‘e te pu’a[11]. E’ere noa i Pape’ete e fa’a’ohipahia ai taua pu’a ra : i roto i te mau ta’ata tei fārereihia, i Hao iho ā rā (teie rā, ‘ua pa’ari i te tahi atu mau motu piri noa mai), vetahi o rātou tei fa’ati’a e ‘ua pa’ari rātou i roto i te fare e patu pu’a (tāu’ara’a parau i Hao ‘e i Pape’ete, māti-‘ēperēra 2024). Noa atu e’ere mea pinepine, e’ita te pu’a e fa’a’ohipa-noa-hia nō te patu i te fare pure i Tuamotu ‘e Ma’areva.
E ‘itehia ‘ua mātau ‘o Pōrīnetia farāni i te tīpe’e i te tauiha’a patura’a nā te ao ato’a nā roto i te fa’a’ohipara’a i te mau ‘iri rā’au nō rāpae [12] (hōho’a 2) ‘e hau atu ā, mai te piti o te ‘āfa o te tenetere XX, maoti te ro’o o te pinex (‘iri rā’au pu’epiri fa’ahaerehia mai nā Marite). Nō te moni na’ina’i ‘e tōna huru rairai ri’i i te mau ‘iri (hōho’a 3), ‘ua riro te pinex ‘ei tuha’a ta’a’ē o te nohora’a rairai fa’a’āpīhia. Te ta’a’ēra’a i roto i te fare tīmā ‘e te fare rairai, e’ere noa ïa nō te ta’a’ēra’a i roto i te mau mātēria o te tau nei ‘e te mau mātēria tumu.
-
Figure 2
Hōho’a 2. SHD, MV AL4 43, Puta hōho’a « Tahiti Duquesne, 1889-1890 »
Page 4
Nō te reira tumu parau, tē vai noa ra te tahi vāhi pāpū’ore tā te ‘ū’anara’a o te tuāparau nihinihi i te pae o te SHS, ‘ei hi’ora’a te tāparau Jean Fages, i fa’a’ite ‘oia te fāito o te mau patura’a ti’ahono i fa’ahitihia ai te parau o te « nohora’a ‘āfa-pa’ari », nō te mau patura’a pinex. E fa’ariro-noa-hia ra rā te reira huru nohora’a i te nohora’a tumu : ‘ua ‘āmuihia rātou i roto hō’ē ā hōho’a i ni’a i te hōho’a fenua i muri iho (hōho’a fenua 1).
Page 5
I rotopū i te mau rave ‘ohipa mā’ohi tahito o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī fārereihia nō te tāu’aparaura’a, vetahi teie e fa’ahiti ato’a nei i teie fāito « nohora’a ‘āfa-pa’ari » nō te fa’a’ite rā i te tahi atu huru patura’a : te hāmanira’a i te patu maoti te ‘ōfa’i tīmā i te ‘āfa o te teiteira’a, ‘a tīa’i noa atu ai ‘ia nava’i te moni nō te fa’aoti roa i te patu : « E tauiha’a tā’u. Nō te mea e ho’o marū noa vau […] ‘E [hō’ē mahana] ‘ua mana’o vau e nehenehe noa mātou e patu hō’ē fare ‘āfa pa’ari i terā tauiha’a. I mua ra, e fare rā’au tō’u […] ‘e anira’a vau i te hoa nā rātou terā ‘ohipa, parau mai nei « ‘Ā, tē ta’a ra iā’u tā ‘oe mau tauiha’a, ‘aita, nehenehe roa e patu i tō ‘oe fare [tīmā noa]. » (tāu’ara’a parau ia K. F. ‘e B. P. i Hao, māti 2024).
Hō’ē fa’ahou hu’a parau teie e fa’a’ite pāpū nei i te hina’aro rahi o te mā’ohi ri’iri’i i te fare tīmā ‘e tōna haere-marū-ra’a, tōna fa’a’oroma’ira’a ‘ia tāpae iho ā i terā fāito : te tītaura’a e ‘āmui i te mata’ī (« te hoa nā rātou terā ‘ohipa»), e ha’aputu i te tauiha’a ‘e e ‘aufau i taua mātēria ra. Nāfea te ha’amaura’ahia te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī ‘e te ‘ohipa i ‘ō i tauturu ‘e i ha’apūai i te reira huru patura’a ?
Patu i te fare tīmā i Pōrīnetia farāni : e ha’a tūra’ihia e te moni ‘āva’e ‘e te mau mata’ī tei noa’a i te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī ?
-
E mau moni ‘āva’e nō te ha’aputu nō te ‘aufau i te tauiha’a ‘aita rā e nava’i nō te ho’o i te hō’ē fare tīmā.
Nā mua, nō te moni ‘āva’e, mai te ha’amatara’a o te tau, e māere te ana upu fa’ehau e fa’a’ohipa rahi roa te rave ‘ohipa mā’ohi i tāna moni ‘āva’e nō te ho’o mai i te tauiha’a nō te patu i te « fare [sic.] « tīmā », ‘āmara punu », ‘e e’ere nō te ha’amaita’i i te fa’a’apu ‘aore ïa te tautai (‘ōpuara’a fa’ahepohia e te mau upo’o fa’atere o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī i te ta’ata nō te mau motu, i rāpae a’e ia Tahiti) [14]. E ha’apāpū ato’a mai te mau tāu’ara’a parau i te reira i roto i te ha’amāu’ara’a o te faufa’a rahi a te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī. ‘Ua haere te ta’ata e rave i te ‘ohipa i te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī nō te hia’ai rahi noa i te hō’ē fare tīmā : « ‘ua ha’a vau nā FOREX mai te matahiti 1980 e tae i te matahiti 1987. I te otira’a mai tō’u fare, ‘ua fa’aru’e au » (tāu’ara’a parau ravehia i Ra’iātea, tēnuare 2024). I te hope’ara’a, ‘ua riro te fare tīmā ‘ei rāve’a ‘aifāitora’a ‘ia hi’ohia te pāpū ‘e te manuiara’a o te hō’ē rave ‘ohipa tei ‘ore i « inu pauroa i tāna moni », tei ha’amāu’a i tāna moni tā’āto’a nō te ho’o i te mau tao’a ‘aimamau (tāu’ara’a parau ia F. M., rave ‘ohipa tahito i te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī, Puna’auia, fepuare 2024) ‘aore ïa te mau ‘āreareara’a i te mau fare inura’a ‘e ‘orira’a i Pape’ete.
Mea ta’a’ē te fa’anahora’a nō te tītau i te fare tīmā : i rotopū i te mau ‘utuāfare hō’ē noa rave ‘ohipa tihepuhia e te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī, vetahi e patu ‘aore ïa e ha’apatu i te hō’ē fare ‘āfa-pa’ari, i te pinex (tāu’ara’a parau ia M. T., ‘Ārue, tēnuare 2024), ‘aore ïa e mea na’ina’i (tāu’ara’a parau ia J. F., Puna’auia, fepuare 2024), ‘e ‘ia oti e vāvāhihia nō te patu i tō rātou fare tīmā nō teie nei tau, tā rātou e ha’amaita’i atu ā, e fa’arahi atu ‘ia nava’i fa’ahou ā te moni (tāu’ara’a parau ia K. F. ‘e B. P. i Hao, māti 2024) ‘e, mea varavara rā, ‘ia au i te moni tārahuhia i te fare moni (tāu’ara’a parau ia D. M., Puna’auia, tēnuare 2024) ; vetahi mau ‘utuāfare, i te ‘oire nō Pape’ete iho ā rā, e fāna’o i te hō’ē fare (‘aore ïa hō’ē fare tahua) tīmā, tārahu ‘aore ïa maoti te mau tauturu e hōro’ahia ‘ia fatu ‘oe i te hō’ē fare i te mau nohora’a tōtiare (tāu’ara’a parau ia A. H., Pirae, titema 2024 ; tāu’ara’a parau ia M. A., Puna’auia, tēnuare 2024). Ha’amana’o rā ē, ‘ua patu-mātāmua-hia teie mau tuānoho nō te mau rave ‘ohipa ‘e fa’ehau nō Farāni mai ‘e nō te hui noho’oire tahiti [15]. Nā mua a’e, e’ere i te ‘ohipa faufa’a. ‘Oia mau, e’ita te ta’ata e māuruuru ‘ia patu-noa-hia ‘e ‘ia rahi noa te nohora’a tōtiare nō te feiā ri’iri’i i te ‘oire nō Pape’ete : te mea ïa i amuamuhia e te tēnerara Thiry tei fa’a’ino i te hina’aro « aroha »[16] i Makatea (repo ma’atea nō Makatea), e hōro’a i te mau rave ‘ohipa mā’ohi i te nohora’a nō rātou ‘e tō rātou ‘utuāfare. Te tumu o te taiā, te ri’ari’a ïa ‘ia pu’e te feiā ri’iri’i i te ‘oire (e au mai te ‘umera’a o te ta’ata nō te mata’eina’a i te ‘oire). Nō reira te ‘aivāna’a ihi anoa fenua ‘auterāria John Connell i parau ai i te mau matahiti 1980, « ‘o Pōrīnetia farāni hō’ē o te mau fenua varavara nō apato’a Pātitifā i reira […] mea au na’e e tātara i te fifi o te ‘umera’a te ta’ata i te ‘oire nā roto i te fa’ahotura’a i te mau pae mata’eina’a ‘e te mau ta’amotu ātea i te ha’amaita’ira’a i te mau ‘ohipa i te ‘oire »[17]. Hō’ē ā ato’a, nā mua i te matahiti 1979 ‘e te ha’amaura’ahia te hōtārahu tōtiare mātāmua nō Pōrīnetia farāni, te patura’a i te nohora’a tōtiare, nā te SOCREDO ‘e te SETIL ïa te reira i amo : tei ni’a a’e e 900 nohora’a ha’afāna’ohia i te ‘oire nō Pape’ete, i Tautira ‘e i ‘Uturoa. E riro te reira i te fa’atupu i te mana’o pāno’ono’o nō te pae o te moni fa’a’ohipahia nō te patu i te hō’ē fare : nō te nava’i’ore te moni nō te ho’o i te tahi fenua ‘e e patu i ni’a iho ‘aore ïa ha’apatu, rave rahi mau ‘utuāfare tei patu i te fare i ni’a i te tāpū fenua tā rātou i tārahu[18] (tāu’ara’a parau ia D. M., Puna’auia, tēnuare 2024). Tē fa’ati’a nei hō’ē tīa’i tahito nō Moruroa, tei ho’i mai e ora ‘e tōna ‘utuāfare i roto i te hō’ē fare pinex i Ra’iātea, i muri i tōna tārahura’a hō’ē fenua i ‘Ārue hau ‘ahuru matahiti, i reira tōna ha’apatura’a hō’ē fare tīmā, i teie mahana ‘aita fa’ahou nō te mea ‘ua haru fa’ahou te fatu i tōna fenua i te matahiti 2005.
-
E mata’ī i roto i te patura’a « tīmā » ha’api’ihia i te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī ‘aore ïa i te tau fa’ehau.
‘Ua riro te tau ha’amaura’a ‘e fa’anahora’a o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī ‘ei taime tano roa nō te fa’arahi atu ā i te mata’ī i te pae o te patura’a. I Moruroa, Hao, Tahiti ‘e i te mau Vāhi ‘ē Piri noa mai (i Ma’areva iho ā rā), e tītauhia te rave ‘ohipa mā’ohi nō te patu i te mau fare rahi : ‘ei mata’ī ta’a’ē nō te reira. ‘Ua pāpū rātou nāfea ‘Ia rave ‘e tē ha’api’i nei i te anoha’a ‘āpī. ‘Oia mau, tē vai ra hō’ē mana’o tū nō te mau ‘ī’ite ‘e te mau tahu’a patu fare o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī, tei rave fa’ahou i te huru patura’a fa’ananeahia e te mau patura’a rātere, te fā : ‘ia fa’a’ohipa-fa’ahou-hia te mau mātēria fa’arirohia ‘ei tauiha’a tumu [19]. Hō’ē hi’ora’a, e riro te fenua motu mai ia Amanu i te anihia e ta’ita’i mai i te nī’au e tītauhia nō te patura’a fare ‘e te tātā’ira’a i te ‘āmara nī’au o te fare rahi huru rau (fare tāmā’ara’a, fare inura’a, fare o te fa’atere, ‘etv.) o te ārea e orahia i te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī i Hao (te mau tāu’ara’a parau, Hao, māti 2024). Mea varavara te papa’i ‘ofe ‘aore ïa ha’unehia teie rā tē vai ra nō te mau fare ‘āmuira’a (hōho’a 3 ‘e te 4).
-
Figure 4
Hōho’a 3. « Mururoa – Club Officier – Ouverture en Niau », i te taime ‘aita e tāmatamatara’a ‘ātōmī, i rōpū e piti tūpitara’a 1969-1970 (Moruroa). SHD, DE 2022 ZE 108 201
-
Figure 5
Hōho’a 4. « La popote sous-officier », i te taime ‘aita e tāmatamatara’a ‘ātōmī, i rōpū e piti tūpitara’a 1969-1970 (Reao), SHD, DE 2022 ZE 108 201
Page 6
Noa atu rā, te ha’a rahi o te pū patura’a BTP, te patura’a ïa i te fare rahi tīmā (hōho’a 5). Nō te reira, e tītauhia te ‘ite tāmuta, ahu, ‘āuri pape, uira, tāpiri merēti, ‘etv. tei ha’api’ihia i te rave ‘ohipa mā’ohi « i te vāhi ravera’a ‘ohipa ra’a iho ā » ‘aore ïa nā roto i te tau poto ha’apa’arira’a i ‘ō ra’a iho ā ‘ia rave ana’e rātou i te ‘ohipa anihia (tāu’ara’a parau ia C. R., Hao, māti 2024) ‘aore ïa ‘ia haere ana’e i te tau fa’ehau i Farāni (‘ua reva ‘o A. N. i Fontenay-le-Comte e ha’api’i i te ha’a tāpiri merēti) [20]. ‘Ia oti ana’e e nehenehe fa’ahou e fa’a’ohipa ‘e e ha’afaufa’a i teie mau mata’ī i Tahiti ‘e i te mau motu i reira e tonohia ai te rave ‘ohipa hina’arohia nō te patura’a i te fare o te tahi (tāu’ara’a parau ia C. R., Hao, māti 2024), ‘aore ïa nō te mea e tihepuhia rātou e te pū ravera’a ‘ohipa a te hau (pū o te Patura’a nō te ha’amaita’ira’a i te tahi mau tuha’a ‘oire mai terā i Taiohae, tāu’ara’a parau ia P. T ‘e C. T. i Taiohae i te ‘āva’e tītema 2023) ‘aore ïa nā te tahi atu mau pū Patura’a BTP tei ‘ū’ana i Tahiti ‘e i te mau motu; vetahi mau taime, ‘o te mau rave ‘ohipa tahito o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī noa iho te fa’atere o taua mau pū ra (tāu’ara’a parau ia T. T., Ra’iātea, tēnuare 2024).
-
Figure 6
Hōho’a 5. Moruroa (‘aita e tai’o mahana), SHD, DE 2022 ZE 108 202
Page 7
Fa’a’ohipa-fa’ahou-ra’a i te tauiha’a nō rāpae mai : te tīpe’era’a i te tahi mau huru orara’a ‘āpī ?
Nō te ha’amaura’ahia te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī te rahi-roa-ra’a o te ‘aitauira’a i te mātēria e hina’arohia nō te fa’arahi ‘aore ïa nō te tātā’i i te mau vāhi, te tahi mau pae ‘e mau peho nā te hiti ‘e nō te mau ‘ōpuara’a amo-ti’a-hia ‘aore ïa turuhia e te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī (patura’a i te fare ha’api’ira’a i Hao, i Pirae). I Hao, maoti te tauiha’a hau e nehenehe ai e patu i te fare i te ‘oire, ‘a topa-roa-hia te i’oa o te hō’ē o te mau ārea putura’a tauiha’a i te pae o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī ia « Samaritaine », ‘ei ha’amana’ora’a i te i’oa o te tahi fare toa rarahi i Pari ‘itehia i mūta’a ra nō tāna vāhi ho’ora’a tauiha’a tātā’i (tāu’ara’a parau i Hao, māti 2024). Maoti te mau parau tārahu i tu’urimahia i Hao, e riro te mau « vāhi orara’a » patuhia e te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī i te hōro’ahia i te mau fatu o taua mau fenua tārahu ‘ia oti te mau tāmatamatara’a ‘ātōmī. Mai te mau matahiti 2000, ‘ua pārahi hō’ē pae o te mau ta’ata e noho i ‘ō i roto i te mau fare nohora’a tahito (tā’ura’a parau ia C. T., Hao, māti 2024) ‘e i roto ato’a i te mau fare rahi e’ere i te nohora’a i mūta’a ra (e fare tāmā’ara’a, e fare ha’api’ira’a hopura’a, ‘etv.). Tē ora nei ‘o K. T. i roto i te hō’ē fare nohora’a tahito nō te hō’ē fa’atere ta’ata i terā tau ‘e mua ati e fare inura’a. Nō te ora i roto, e tītauhia iāna e fa’aau nō te taui te tāpo’i fare nī’au i te hō’ē tāpo’i fare punu, e nehenehe ai ‘oia e putuputu i te pape ua i terā taime ‘a fārerei ai te motu, i te ‘ōmuara’a o te mau matahiti 2000, e rave rau fifi nō te tātā’i i te mau rāve’a tātara i te miti tā te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī i vaiiho mai. I te hō’ē tau mara’ara’a i te moni ‘aufau, ‘a mara’a ato’a ai te moni ho’o o te fenua ‘e o te mau tauiha’a nō rāpae (fa’ahitira’a faufa’a), e au ra, te fa’aeara’a i roto i taua mau fare rahi patu-a’ena-hia (‘e ō ato’a atu te mau vāhi pārurura’a tāmāhia i te vi’ivi’i) e rāve’a fa’aho’ira’a au roa a’e terā ‘ia fa’aauhia i te mau parau tārahu e’ere i te mea tano roa nō te fatu fenua (te fatura’a fenua o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī) tei ‘ore i ha’apa’o i te mara’ara’a o te moni i ni’a.
E fa’ahi’ora’a ato’a te fa’a’ohipa-fa’ahou-ra’a o taua mau fare rahi i te hō’ē tau i reira te ‘ū’anara’a o te fare tīmā e fa’a’ite ē, e mea ho’o roa tō te fenua i rāpae, mea pinepine terā mātēria ‘aore ïa terā i te pau, ‘ei tumu ïa mea taupupū te patura’a [21]. ‘Ua feruri-a’ena-hia te tahi ‘ōpuara’a ‘ia ‘ore te reira fifi ‘ia tupu, mai te fa’atupura’a o te hō’ē ‘āma’a tuha’a rā’au patu i mou’a pāpū nō Toovi i Nuku Hiva tei tītau e tanu hau i te hānere tā uru paina nō te fenua Caraïbe mai te matahiti 1982; ‘aita rā i tupu (i teie mahana, tē fa’ahaere-fa’ahou-hia ra te reira ‘ōpuara’a).
‘Ua riro vetahi mau ta’ata feruri, rātou te tumu o te fa’aihora’a o te hīro’a tumu, mai ia Henri Hiro (fa’ahitira’a faufa’a) ‘e ‘o Chantal Spitz [22], mai te ārai i ni’a i te fifi i te pae o te ta’ere e tupu ‘ia mou ana’e te fare mā’ohi. ‘Ei hi’ora’a i te fare tumu nō Kanaky-Nui-Taratoni, i Pōrīnetia farāni, ‘aita te reira tumu parau o te fare tumu i tāu’a-rahi-hia e te ta’ata. Hō’ē ā ato’a i te mau vāhi i reira e ha’afaufa’ahia ai te faufa’a tupuna (mai terā i Matuita tē tāpa’ohia ra i te Hau ‘āmui UNESCO), mea fifi roa e tātā’i i te mau tāpo’i fare nī’au (tāu’ara’a parau ia Déborah Kimitete, tītema 2019), nō te moni rahi inaha ‘aita e tuha’a ‘āma’a ‘ohipa nō te reira. Hau atu, e nehenehe tātou e uiui i ni’a i te tumu e hina’aro ‘e e ravehia ai hō’ē huru mātēria : e’ere i te mau taime ato’a e ‘itehia te tā’amura’a i roto i te tauira’a o te mātēria ‘e te tauira’a o te mau ‘ōpuara’a ‘utuāfare i terā ra’a. Maoti te patura’a i te fare tīmā tō te rave ‘ohipa o te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī i fa’a’ite pāpū ai i tō rātou ‘aravihi i te tāpe’ara’a i te hō’ēra’a (i te pae ato’a o te ihi anoa fenua, noa atu tō rātou ātea te tahi i te tahi) o te ‘utuāfare fēti’i. Te mea ïa e fa’a’itehia ra e teie ihitai pahī pātia tohorā nō Nuku Hiva (tāu’ara’a parau tei tupu i te ‘āva’e nō tītema 2024) i te taime ‘a parau ai ‘oia « I teie nei rā, tei ‘ō nei pauroa rātou ! » ma te tohu i tōna fare ‘e te fenua o tei piri mai. Hō’ē ā ato’a ‘ia patuhia te fare mai tō te papa’ā ra te huru, e tāmau noa ā rātou i te fa’anaho i te mau piha o te fare (te fa’ahaerera’a te fare tūtu i rāpae mai mūta’a ra) ‘e e tāmau ato’a i te rave i tei mātauhia i mua ra mai te ta’oto-‘āmui-ra’a i roto i te piha rahi vetahi mau taime ‘aore ïa e mea pinepine[23] : mea nā reira te fa’anahora’a tumu. I terā tau, e nā mua te mau mata’oi i te feruri i te hō’ē ‘āfāfāra’a o te tā’āto’ara’a[24] maoti te fa’atupura’a o te patura’a fare e au i te huru o te ‘utuāfare fēti’i tumu (te metua ‘e te tamari’i); ‘āre’a te mau ‘aiihi tītoto ta’ata, e ha’apāpū maita’i ïa rātou e tāmau noa ā te huru o te ‘utuāfare fēti’i rarahi[25].
Te patura’a fare tīmā, e hia’ai tahito terā, hou ‘a tae mai ai te mau tāmatamatara’a ‘ātōmī i Pōrīnetia farāni, nō te mau ta’ata ‘e nō terā o rātou tei riro mātāmua ‘ei rave ‘ohipa nō te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī. Teie rā, ‘ua riro terā tau o te mau tāmatamatara’a ‘ei tau fa’a’ōhiera’a i te reira ‘ōpuara’a nō te mea e moni ta’a maoti te Pū o te mau Tāmatamatara’a ‘Ātōmī, nō te ha’api’ira’a i te mau ‘ite ‘āpī, ‘e nō te ‘ōhie ‘e te māmāra’a o te mau tauiha’a patura’a, i mua rā, mea fifi i te noa’a. E fa’a’ite teie tauira’a i te rahi o te ho’ora’a i te mau tauiha’a nō rāpae ‘e te tauiuira’a i te pae tōtiare maoti te nu’ura’a o te ha’a tumu ‘e te moni ‘āva’e ta’a ‘e te ‘orera’a te ta’ata e nehenehe fa’ahou e tātā’i ‘āmui i te fare nī’au nō te taime’ore. Noa atu rā te reira, ‘eiaha te mana’o ‘ia rū i te fa’aau atu i terā ‘ohipa i te hia’ai o te ta’ata e ho’o i te tauiha’a patura’a ‘āpī : e’ere paha te tauiuira’a o te huru fa’aeara’a ‘utuāfare ‘e nohora’a i Pōrīnetia farāni te tumu.
